محبت در لغت اراده دوست داشتن چیزی است و در اصطلاح میل و طبع به چیزی که ادراکش لذت است و عشق و مودت دوستی و محبت بسیار که از حد گذشته باشد را گویند.
عشق و محبت را به فطری و کسبی و حقیقی و مجازی و کاذب تقسیم نموده اند و بنابراین که متعلقش چه کسی باشد دارای انواعی است از جمله عشق میان خداوند و انسان و انسان و رهبران الهی و انسان و انسانهای دیگر که هر کدام به سببی حاصل می شود از جمال حب ذات، حب کمال و جمال خواهی، تناسب ظاهری، تناسب روحی و… و بیشترین عشق ورزی و محبت را می توان در معارف اخلاق و فقه اهل بیت و در نماز و مساجد و خانواده یافت و خداوند به عنوان علت العلل عامل اصلی ایجاد محبت می باشد. که ایمان و عمل صالح و همنشینان شایسته در حفظ و رشد این محبت موثرند و محبت به طور کلی دارای آثار کارکردهایی از جمله تربیت، رونق اجتماع، جلب فیوضات الهی و… می باشد.

محبت ممکن است دچار آفاتی شود که می توان به افراط و تفریط و خارج شدن از مسیر واقعی اش اشاره نمود و از روی نشانه های ذکر شده می توان به وجود یا عدم وجود محبت پی برد و چون محبت فرع و بر معرفت است راه تحصیل آن بدست آوردن شناخت پاک نمودن دل از محبت های کاذب می باشد.

 

عشق

معنای لغوی: از نظر واژه شناسی عشق را در لغت به میل مفرط معنا کرده اند و دهخدا در لغتنامه عشق را چیره شدن در دوستی “و تعلق قلب به کسی” و اتصاق به چیزی و زیادی محبت و دوستی مفرط و محبت تام تعریف نموده است[1] چنانچه شبیه چنان معنایی را حسینی دشتی در کتاب معارف و معاریف آورده است:

دوستی بیش از حد و یا چیره گشتن دوستی بر کسی، دلباختگی به محبت چیزی یا کسی[2]

و گفته اند که این کلمه مشتق از “عشقه” است، یعنی گیاهی که به دور درخت می پیجد و آب آن را می خورد؛ در نتیجه زرد می شود کم کم می خشکد[3]. مانند فنا شدن جسم و جان کسی که مبتلا به عشقی می شود تا درخت محبتش بارور گردد.

معنای اصطلاحی : ” عشق آتشی است که در قلب واقع شود و محبوب را بسوزد. عشق دریای بلا و جنون الهی قیام قلب است با معشوق بلاواسطه. عشق مهمترین رکن طریقت است و این مقام را تنها انسان کامل که مراتب ترقی و تکامل را پیموده است درک می کند[4]. در واقع محبت شدید و قوی و مرتبه والا و اعلای محبت است. “عشق محبتی است که از حد بالا تجاوز کند و انسان را از حالت های عادی خارج کند[5]” پس هر محبتی ملازم عشق نیست اما هر عشقی با محبت همراه است. انواع محبت ها در انسان وجود دارد اما همه آنها در مرتبه عشق نیستند.

محبت

معنای لغوی: محبت دوستی ، مهرورزی. در نزد عارفان نهایت محبت، غلیان دل در اشتیاق لقاء محبوب است که موجب محو محب می شود[6]. در معجم مقاییس اللغه گفته شده که حب ریشه سه معنایی دارد. 1- استواری در (علاقه داشتن) 2- دانه روئیده شده 3- وصف  کوتاهی[7]

محبت: “خواستن و اراده چیزی است که آنرا خیر می بینی"  این تعریفی است که راغب اصفهانی در کتاب مفردات ارائه داده است و پس از آن می گوید محبت بر سه گونه است 1- محبت برای لذت مانند محبت انسان به طعام و 2- محبت برای نفع: مانند محبت به چیزی که نفع و بهره ای دارد 3- محبت به فضل و دانش: مانند محبت عالمان به یکدیگر و مقصود از محبت خداوند: بخشش و انعام او نسبت به بندگان است و مقصود از محبت بندگان ، به معنای طلب نزدیکی و قرب الی الله[8] .

معنای اصطلاحی: غزالی در کتاب خود احیاء علوم الدین می نویسد: محبت متصور نمی شود مگر بعد از شناخت زیرا انسان چیزی را دوست نمی دارد مگر اینکه آن را بشناسد. بنابراین جماد متصف به حب نمی شود، چون فاقد ادراک شناخت است. لذا حب از خواص موجود زنده است که دارای شعور است سپس می فرماید مدرکات بر سه گونه اند:

مدرکاتی که طبع انسان از آن لذت می برد.
مدرکاتی که طبع انسان از آن احساس تنفر دارد.
مدرکاتی که طبع نه از آنها لذت می برد و نه احساس تنفر می کند.
هر چیزی که در ادراکش لذتی هست، محبوب درک کننده است و آنچه درد شناختش در و ناراحتی نهفته است، منفور و مبغوض و آنچه در ادراکش نه لذت هست و نه نفرت، نه مکره هست و نه محبوب.

او بعد از این مقدمه ، حب را چنین تعریف می کند: حب عبارت است از” میل طبع به شی ای که در ادراکش لذت است و بغض، عبارت است از تنفر طبع به شی ء ای که در ادراکش درد و تعب و سختی نهفته است.[9]”

علامه طباطبایی می فرماید:

یکی از معانی وجدانی که با آن سر و کار داریم"حب” است که آن را خوراک و زن و مال و جاه و علم به کار می بریم و می گوییم: فلان غذا را دوست دارم؛ زن را دوست دارم، مال و جاه و علم را دوست دارم". غذا را دوست دارد چون موجب کمال جسم است؛ همچنین علاقه انسان به مال و جاه و علم نیز، علاقه به کمال است.

بنابراین حب و دوستی عبارت است از: تعلق وجودی و جذب خاص شعوری بین علتی که انسان را به کمال می رساندو بین معلول تکامل یافته. حال فرق نمی کند که این علت غذایی داشته باشدکه انسان می خورد، یا بهره و لذتی باشد که از زن می برد یا مالی باشد که در آن تصرف می کند، یا اعتباری که از آن استفاده می نماید، یا معلم و آموزگاری که از او دانش می آموزد.[10]

موده

در لغت: از واژه “ود” است و به معنای دوست داشتن، آرزو داشتن، “دوستی و محبت” و بسیاری محبت “صداقت و خیر خواهی"[11] و به نقل از ناظم الاطبا آن را به معنای بت و صنم معنا کرده است[12]. که در قرآن نیز از  بیتی به نام “ود” نام برده شده است.

در اصطلاح: عبارت است از دوستی ای که هیجان آن چندان شدید است که محب از جان و دل چشم می پوشد.

بغض

در لغت : معنای لغوی بغض در لغت نامه دهخدا دشمنی[13]، دشمنی داشتن کسی را.[14] نفرت و انزجار نفس و رو گردان بودن آن از چیزی و ضد آن “حب” است زیرا حب عبارت است از عذاب و تمایل نفس به سوی چیزی که بدان رغبت دارد.[15]

در اصطلاح: بغض عبارت است از تنفر طبع به شیء ای که در ادراکش تعب و سختی نهفته است.[16]

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

 

اسباب محبت

اسباب محبت

علمای اخلاق برای محبت اسبابی ذکر کرده اند که مهمترین آنها عبارتند از:

حب ذات
نخستین محبوب نزد هر انسان عاقلی، خود اوست، و محبت به سبب ملایمت طبع به شیءای حاصل می شود؛ ثانیا بین محب و محبوب اتحاد برقرار می شود. روشن است که هیچ چیزی ملایم و موافق تر از آدمی به خودش نیست و معرفت او به هیچ موجودی قوی تر از معرفت انسان به خویش نیست و اتحاد میان هیچ شیءای بیش تر از اتحاد میان آدمی و خودش نمی باشدو بنابراین، می توان گفت نخستین محبوب نزد انسان، ذات اوست و این امر، فطری است.

این حب در انسان به صورت انگیزه ها و گرایش های گوناگون جلوه می کند که دو گرایش از مهمترین آنها عبارت است از: حب بقاء و حب کمال.

حب بقاء: یعنی اینکه آدمی میل به جاودنگی دارد. حب به جاودانگی – بسته به نوع و مقدار آگاهی انسان- ممکن است به دو گونه کاملا متمایز ظهور کند:

اول: اگر معرفت انسان به خویش در این حد باشد که حقیقت نفس همان بدن مادی اوست، زندگی آدمی در همین حیات دنیوی خلاصه می شود. حب بقا به شکل آرزوهای دراز در زندگی دنیوی و علاقه شدید به برخورداری از عمر طولانی ظهور می کند. به گفته قرآن کریم چنین کسانی حریص ترین مردم به زندگی دنیا هستند و دوست دارند که سالیان دراز در این دنیا بمانند.[17]

دوم: اما اگر انسان به شناختی عمیق درباره خود و جهان دست یابد و بداند که زندگی دنیوی مقدمه ورود به جهانی عظیم و جاودانه است، از علاقه اش به زندگی دنیا کاسته و توجه اش بیشتر به آخرت معطوف می گردد.

حب کمال: کمال طلبی با حب بقاء آمیخته است. زیرا تکامل بدون بقا ممکن نیست، اما بقاء می تواند همراه با تکامل یا بدون آن باشد. در کمال خواهی، انسان در پی چیزهایی است که بهره وجودی اش بیشتر گردد و این امری است جدای از بقا و استمرار اصل حیات. محبت به خویشاوندان و دوستان ریشه در حب کمال دارد؛ زیرا آن به منزله بالی هستند که انسان را در یافتن و رسیدن به کمال ذات یاری می رسانند.[18]

حب کمال ذات، بسته به نوع شناخت و عمق آگهی انسان از آن به صورت گوناگونی ظاهر می شود. اگر آدمی کمال را در مظاهر دنیوی ببیند، به امور مادی روی می آورد و در این راه از دوستان خاص استفاده می کند. اما اگر کمال را در امور فرامادی بداند، به مسائل معنوی می پردازد و در سلوک خود از همراهان مخصوص بهره می گیرد.[19]

مقصود از حب ذات با خود پرستی – که در علم اخلاق صفتی ناپسند و مانع بزرگ تعالی اخلاقی به شمار می رود- کاملا متفاوت است.مقصود از حب ذات در اصطلاح فلسفی آن است که امری واحد و بسیط باشد و در حال قوا و مراتب گوناگون داشته باشد. خود دوستی به این معنا عین نفس و جوهره وجود انسان است. از این رو، حب ذات مانند علم به خویش یک حقیقت خارجی و از حیطه اختیار بیرون است و در نتیجه بار ارزشی ندارد. اما خود پرستی در علم اخلاق امری اختیاری است و بازگشت آن به ترجیح خواسته های حیوانی بر گرایش های والای انسانی است.[20]

احسان
انسان فطرتا بنده احسان است و هر کسی را که به او احسان کند، دوست می دارد و آن که را به او بدی کند، دشمن می داند و از او متنفر می شود. حب انسان نیز مرتبه ای از حب ذات و کمال آن است. احسان کننده در حقیقت چه چیزی به انسان می دهد؟ مال و ثروت و سایر چیز هایی که زمینه دوام و کمال و هستی انسان را فراهم می سازد؛ اما تفاوت این سبب و سبب قبلی این است که در سبب اول، یعنی حب ذات، خود اعضاء محبوب انسان است؛ چون آنها عین کمال محبوبند، اما در سبب دوم، یعنی احسان، احسان کننده عین کمال نیست، بلکه سبب کمال است. انسان، طبیب را دوست دارد زیرا پزشک، علت دوام سلامت انسان است. فرق بین علاقه به تندرستی خویش و دوست داشتن پزشک، در این است که صحت بدن ذاتا مطلوب انسان است ولی دوست داشتن پزشک بالعرض محبوب انسان است. بنابراین محبت انسان به پزشک به خاطر شخص پزشک نیست، بلکه بدین علت است که او عامل سلامت انسان است و بر همین اساس با کم و زیاد شدن احسان، مقدار محبت ما نیز تفاوت می یابد.

حسن و جمال
گاهی انسان ، چيزي را براي ذات آن شي دوست دارد و توجهي به بهره اي كه در آن نهفته است ندارد؛ چرا كه ذات آن شي عين بهره است. به عبارت ديگر توجه به ذات آن شي همان بهره وري و لذت بردن از آن است؛ مانند علاقه به زيبايي، كه به خودي خود محبوب و ادراك آن عين لذت است. برخي مي پندارند منشا دوست داشتن صورت هاي مليح و زيبا، امري شهواني است و انسان براي برطرف كردن شهوات خود از صورت هاي زيبا لذت مي برد. اين نظر گماني بيش نيست؛ چرا كه ادراك جمال، خود ، لذتي روحاني و محبوب انسان است و به همين جهت است كه او از ديدن منظره هاي سرسبز و آب روان مي برد و اين بدان علت نيست كه سبزه را بخورد يا آب را بياشامد، بلكه از نفس تماشاكردن مناظر زيبا و سرسبز و رودخانه هاي خروشان و آبشارهاي عظيم و چشمه هاي نيلگون لذت مي برد. به عبارت ديگر، هرانساني فطرتاً از تماشاي گل و غنچه، لاله و شكوفه، مرغان خوش رنگ، و آب زلال لذت مي برد و چه بسا با تماشاي آن ها غم و اندوه خود را مي زدايد.

تناسب ظاهري
محبت دو كودك يا دو پيرمرد و يا دو تاجر به يكديگر به دليل داشتن شباهت هاي ظاهري از اين قبيل است.

الفت
يعني محبت يك شخص به شخص ديگر به اين دليل كه ميان آنان گاهي نشست و الفتي بوده است. مانند سفرهاي طولاني، يكي از حكمت هاي تاكيد بر نماز جمعه و جماعت و عيد، ايجاد الفت بين افراد است؛ چرا كه اين عبادت هاي جمعي سبب محبت ميان مسلمانان مي شود.

محبت معلول به علت خود
دليل اين محبت آن است كه هر معلولي رشحه ای از علتي است كه از آن تراوش كرده است و به عبارت ديگر، معلول عين ربط و فقر به علت خود است. بنابراين هر چه عليت و معلوليت قوي تر دركشان نسبت به هم بيش تر باشد، دوستي و محبتشان افزون تر خواهد بود؛ مانند محبت فرزند به پدر و مادر خود و همچنين محبت ميان معلم و شاگرد، چرا كه معلم سبب حيات روحاني شاگرد است و چون روح بر جسم برتري دارد، معلم هم از پدر، والاتر و حقوق او بالاتر است.

از اسكندر ذوالقرنين پرسيدند: «پدرت را دوست تر داري يا معلمت را؟» گفت: «معلم را: زيرا كه او سبب حيات باقي من و پدر ، سبب حيات فاني من»[21]

محبت طرفيني دو معلول كه علت واحد دارند
اشتراک در علت برای دو یا چند معلول مانند محبت برادران به يكديگر و محبت شاگردان يك معلم به هم محبت خويشاوندان به يكديگر نيز ناشي از همين عامل است. هر چه اين قرابت نزديك تر باشد، محبت بيش تر خواهد بود. بنابراين محبت برادران بيشتر از محبت عموزاده ها، عموزاده ها و دخترعموها به يكديگر است. همين سبب موجب محبت بندگان خدا به يكديگر است، چرا كه همه در اصل خلقت مساوي اند و مخلوق خداوند منان هستند.

تناسب روحي و معنوي
اين مورد محبت ميان دو نفر است كه مناسبت معنويه پنهاني با يكديگر دارند و ارواح آنان به يكديگر نزديك است هر چند تناسب ظاهري نداشته باشند و ديده شده كه دو نفر يكديگر را به شدت دوست مي دارند بدون چشمداشتي از يكديگر و طمع مال و جاه و بدون ملاحظه جمال كه فقط به خاطر تناسب ارواحشان با يكديگر است كه عامل اين تناسب را ايجاد كرده و سبب محبت مي شود چنانچه قران كريم هنگام سفارش به مومنان را لفظ “انفسكم” به كار برده است يعني شما از يك روح هستيد و اشاره به اين تناسب نموده است و پيامبراكرم (ص) فرمودند: “الارواح جنودٌ مجندهٌ فما تعارف منها ائتلف و ما تناكر منها اختلف” ارواح سربازان و لشكريان دسته بندي شده اي هستند، پس آنها كه در آن عالم با هم آشنايي و دوستي داشته اند، در دنيا آشنايند و آنهايي كه در آن عالم يكديگر را نشناخته اند و در اين عالم نيز با هم اختلاف دارند.[22]

حال اگر شخصي مجموع اين اسباب را دارا باشد، محبت او در بالاترين درجه قرار دارد و در حقيقت تنها مصداق واقعي محبت، اوست و اسبابي كه براي محبت مطرح شد اموري فطري اند و نياز به كسب و تحصيل ندارند، بلكه بايد آن ها را در دست هدايت كرد و در مجراي اصلي قرار داد. به عبارت ديگر ، اسباب محبت با فروعاتش امور فطري اند و نياز به كسب و تحصيل ندارند، ولي شكل گرفتن و جهت يافتن آنها در گرو يك عامل بيروني و غير فطري است و آن عبارت است از: «علم و شناخت»[23] . بنابراين بايد بپذيريم محبت هنري است كه نياز به دانش دارد.[24]

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم

 

انواع و اقسام عشق و محبت

 

 

 

 

انواع و اقسام عشق و محبت

در ميان علماي اخلاق و عرفان و در كتب مختلف تقسيم بندي هاي زيادي براي عشق و محبت نام برده اند و بسته به اينكه چه جهتي از عشق و محبت را در نظر بگيريم يك تقسيم جديد حاصل مي شود.

گاهي متعلق عشق و محبت چه چيزي و يا چه كسي باشد مبناي تقسيم بندي قرار گرفته است و گاهي راههاي شناخت معشوق مبنا قرار گرفته است و گاهي جهت عشق و محب در برخي از اين تقسيمات ارائه شده فقط از لحاظ نامگذاري متفاوت هستند همه از يك حهت بررسي شده اند همچون عشق اوسط و اكبر و اصغر كه همان تقسيم عشق به حقيقتي و مجاز و كاذب است ولي با نام ديگر،‌كه در اين نوشتار سعي شده است بهترين دسته بنديهاي ارائه شده تقديم گردد.

تقسيم اول:
حكما محبت را به دو نوع فطري و كسبي تقسيم كرده اند:

1-1 محبت فطري: اين نوع محبت در همه كاينات موجود باشد، چه در فلك محبتي است كه مقتضي حركت اوست و در هر امثالي كه طلب مكان مي كند در آن محبت مكان مذكور است و همچنين محبت ديگر از احوال طبيعي از مقدار و فعل و انفعال و در مركبات نيز،‌با چنانكه در مغناطيس آهن ربا و در نبات زياه از آنچه بذرو حفظ نوع متحرك باشد و در حيوان زيادت بر آنچه در نبات باشد مانند الف و انس به مشاكلت و رغبت به تزويج،‌ وشفقت بر فرزند و ابناء نوع.

2-1 محبت كسبي: محبت كسبي اغلب در نوع انسان بود و سبب آن يكي از سه چيز بود. اول لذت: و آن جسماني باشد يا غير جسماني، و همي باشد يا حقيقي دوم منفعت و آن هم مجازي باشد چنانكه محبت دنياوي كه نفع آن بالعرض باشد يا حقيقي كه منفعت آن بالذات باشد سوم مشاكلت جوهر، و آنهم يا عام باشد چنانكه ميان دو كس كه هم خلق و هم طبع باشند و به اخلاق و شمايل و افعال يكديگر مبتهج شوند. يا خاص بود ميان اهل حق مانند محبت طلب كمال، كامل مطلق را و باشد كه سبب محبت مركب باشد از اين اسباب، تركيب مذكور  ثنائي يا ثلاثي، و محبت مبني بر معرفت نيز باشد چنانكه عارف را با آن كه لذت و منفعت و خير همه از كامل مطلق به او مي رسد او را محبت كامل مطلق حاصل آيد، به مبالغت تر از ديگر محبت ها و معني الذين امنو اشد حبّا لله اینجا روشن گردد.[25]

تقسيم دوم    
از آنجايي كه عشق و محبت ريشه در شناخت دارد و در واقع محبت فرع بر معرفت مي باشد و اگر شناخت انسان به چيزي دچار تغيير و تحول شد عشق و محبت به آن چيز نيز متحول خواهد شد برخي از عارفان و فيلسوفان تقسيم جديدي بر اساس تغييري كه در قواي ادراكي انسان رخ مي دهد و مراتبي كه براي شناخت در اين قوه وجود دارد، ارائه داده اند و مي توان گفت سه نوع عشق و محبت حسي، خيالي، عقلي وجود دارد .

1-2- حسي: عشق و اراده و محبت داشتن نسبت به محسوسات و آنچه با قواي حسي درك مي شود .

2-2- خيالي: عشقي كه بر معرفت خيالي بنا گذاشته شده است و در واقع عامل اصلي شناخت آن قوه خيال و واهمه انسان است.

3-2- عقلي: اين محبت زماني واقع مي شود كه شناخت و معرفت ها بر پايه و اساس يافته هاي عقلي و استدلالات عقلي و منطقي استوار باشد و متعلق آن محبت اين امور عقلي باشد.

تقسيم سوم
بر اساس اينكه متعلق عشق چه كسي باشد خداوند و يا ساير موجودات عرفا عشق را به حقيقي و مجازي و كاذب تقسيم كرده اند.

1-3- عشق حقيقي

از منظر اسلام خداوند كامل محض و محض كمال، جميل مطلق و مطلق جمال و داراي بالاترين و برترين وصف هاست. او مبدأ عشق ، نخستين عاشق و ملهم عشق است، و از آنجا كه همه هستي نمود، آيت و مظهر اوست و از او سرچشمه گرفته و به سوي او مي رود، و از آن رو كه آدمي كمال جو و جمال خواه و جلوه كامل صفات حضرت حق است، عشق حقيقي عبارت است از: «قرار گرفتن موجودي كمال جو (انسان) در جاذبه كمال مطلق (خداوند متعال) پروردگاري بي نياز، يگانه، داناي اسرار، توانا، قاهر و معشوقي كه همه رو به سوي او دارند و او را مي طلبند».[26]

اين عشق كه از آن به محبت سوم، عشق اكبر، محبت اول نيز ياد مي شود[27]. عشق به معشوق حقيقي و اصلي و منحصر به فردي است كه با عشق به خود، جهان را آفريد و عشق را در تمام هستي و از جمله در فطرت آدمي جاي داد. عشق حقيقي و راستين، تنها به كمال محض و جميل مطلق توجه دارد، فقط او را مي خواهد و مي جويد، اين عشق آرام بخش، صبرآور، انس برانگيز، رضايت بخش، نيروزا، طلب آور، درهم شكننده خود پرستي، سرور انگيز،‌ نشاط آور،‌ پايا و پوياست. اين عشق مقتل عاشق است نه مسلخ وي،‌ يعني هنگام وصال، عاشق قامت بر مي كشد و قيامت به پا مي كند و عشقش زنده تر و فعال تر ميگردد، نه آنكه سرد و خاموش شود.

از همين رو، قرآن كريم يگانه محبوب حقيقي و اصلي را خداوند متعادل دانسته است.[28] و در روايات نيز بر محبت خداوند سبحان تاكيد فروان شده است[29] و به اعتقاد درس آموزان مكتب عشق، عشق حقيقي از اول در فطرت آدمي وجود داشته و انسان مي تواند با برطرف كردن آلودگي ها، گناهان و تعلقات غير خدايي، به اين واقعيت مايل گردد و اين عشق را در فطرت خويش به عيان دريابد.[30]

بر اين اساس مي توان گفت، عشق حقيقي انسان زاييده عشق خداست و سبب تفاوت درجه اش با عشق خدا، كدروت جسم انسان است. در صورت از ميان برخاستن اين كدورت كه لازمه اش فناي بنده و به انسان مي رسد و او را به خدا مي رساند،‌يعني عشق حقيقي و عرفاني.

2-3- عشق مجازي

عارفان و عاشقان حقيقي جهان هستي و از جمله انسان را مظهر و نشان حضرت حق مي دانند و عشق به مظاهر خداوند سبحان را «عشق مجازي» و در طول عشق به ذات پرورگار مي شمرند.

عشق مجازي هم چون نردبان،‌پل و مسير ورودي به عالم عشق حقيقي است. درواقع چون تمام هستي و موجودات آن، هستي مطلق و مطلق هستي، يعني حضرت حق را نشان مي دهند، امور مجازي به شمار مي روند به همين دليل،‌عشق به آيات الهي، عشق مجازي قلمداد مي شود؛ اما بايد توجه داشت كه فرق است ميان معشوقي كه همه عالم از اوست و معشوقي كه همه عالم اوست.

در اينگونه عشق ما به معشوق از آن جهت عشق مي ورزيم كه او نمود و نشان معشوق حقيقي است عشق مجازي بر اين اساس، ريشه در عشق حقيقي دارد؛ يعني به دليل آن كه عشق ها متمركز بر معشوق راستين است،‌به هر آنچه از اوست و بوي اورا مي دهد و آيت اوست نيز عشق مي ورزيم ولي در عين حال بايد توجه كنيم كه عشق مجازي،‌عشق به «نمود» است ، نه عشق به «بود» از اين رو، توقف و ماندگاري در عشق مجازي هر چند بهتر از فقدان عشق است ولي نتايج عشق حقيقي و راستين را ندارد.

در روايات آمده است نوجواني كه هنوز به سن بلوغ نرسيده بود به پيامبر (صلی الله علیه و آله) سلام كرد و از خوشحالي ديدن ايشان چهره اش گشاده شد و لبخند زد. حضرت به او فرمود: اي جوان، مرا دوست داري؟ گفت اي رسول خدا،‌به خدا قسم آري، فرمود: همچون چشمانت؟ گفت بيش تر، فرمود: همچون پدرت؟ گفت بيشتر، فرمود: همچون مادرت؟ گفت بيشتر ، فرمود: همچون خودت؟ گفت اي رسول خدا، به خدا سوگند بيشتر. فرمود: همچون پروردگارت؟ گفت: خدا را، خدا را اين رسول خدا، كه اين مقام نه براي توست و نه ديگري در حقيقت تو را براي دوستي خدا دوست دارم.

در اين هنگام رسول خدا (ص) به همراهان خويش رو كرد و فرمود: «اينگونه باشيد؛ خدا را به سبب احسان و نيكي اش به شما دوست بداريد و مرا براي دوستي خدا دوست بداريد»[31]

گاه از عشق مجازي به «عشق اصغر» ياد مي كنند كه همان عشق به انسان است؛ زيرا مجموعه اي از لطايف عالم و آينه اي از صفات حق و راهنماي معرفت باري تعالي است. گاهي از آن به «عشق اوسط» نيز نام مي برند كه همان اشتياق و محبت نسبت به همه اجزاي عالم است، از آن رو كه مظاهر صفات الهي مي باشد، يا عشق به عالماني است كه ناظر به حقايق موجوداتند و در آفرينش آسمانها و زمين به تفكر مي پردازند.[32]

و گاه بر آن «عشق نفساني يا عفيف»  اطلاق مي كنند كه همان عشق و محبت به صفات روحي و ملکات اخلاقي انسان هاست.[33]

3-3 عشق كاذب 

منشأ عشق كاذب امر جنسي و شهواني است. در اين عشق توجه عاشق به معطوف به صورت ظاهري معشوق و رنگ وروي اوست. اين نوع عشق كه به جفا نام عشق بر آن نهاده اند موجب تسلط نفس اماره و تقويت آن حكومت شهوت بر قوه عقل و در نتيجه خاموش شدن نور آن مي شود.[34]

حقيقت عشق كاذب جز طغيان شهوت نيست، عشقي كه از مبادي جنسي و حيواني سرچشمه مي گيرد. به همان جا هم ختم مي شود و افزايش و كاهش آن بيشتر به فعاليت هاي فيزیولوژيكي دستگاه تناسلي بستگي دارد كه قهراً در سنين جواني بيش تر بروز مي كند و با پا گذاشتن به سن از يك طرف، و اشباع آن از سوي ديگر كاهش مي يابد و منتفي مي شود اين گونه عشق ها به سرعت مي آيد و به سرعت مي رود قابل اعتماد و توصيه نيست،‌بلكه خطرناك و فضيلت كش است. انسان آن گاه كه تحت تاثير شهوات و امور حيواني خويش است خود را مي پرستد. و شخص مورد علاقه را براي خود مي خواهد و در اين انديشه است كه چگونه از وصال او بهره مند شود و حداكثر تمتّع را از او ببرد. بديهي است كه چنين عشقي نمي تواند مكمل و مربي روح انسان باشد و آن را تهذيب كند و در هندسه مباني عشق از منظر دين جايگاهي ندارد.[35]

اين نوع عشق منشأ خشونت، وحشي گري و جنايت است. عشق كاذب، زبون كننده و ناپايدار است و وصالش مدفنش به شمار مي آيد حكيم عشق صداي شيرازي در اين باب سخن نغزي دارد:

«كساني كه شي ء اي از اشياي دنيوي را دوست دارند فقط به ظاهر آن دلخوش كرده اند، وقتي به وصال محبوب رسيدند،‌پس از مدت اندكي همان محبوب ، براي آنها وبال شده موجب زحمتشان مي گردد از اين رو، حلاوتي را كه در حالت حب داشتند از دست مي دهند.[36]

بر همين اساس است كه امام صادق «عليه السلام» مي فرمايند: «من وضع حبه في غير موضعه فقد تعرض للقطيعه» هر كس محبتش را در غير جاي خويش قرار دهد (به جاي رابطه و پيوند) خود را در معرض جدايي قرار داده.[37]

تقسیم چهارم
1-4- محبت خداوند به بندگان

خداوند جسم نيست و عوارض موجود جسماني را ندارد با اين وجود در قرآن حب و بغض كه گفتيم عبارتست از ميل و التذاذ نفس به چيزي كه كراهت و تنفر طبع از چيزي به خداوند نسبت داده شده است. [38]

آيا مي توان گفت نفس خداوند متعال به چيزي متمايل است، يا از چيزي لذت مي برد آيا اصلاً تصور نفس در مورد آن ذات اقدس صحيح است؟ مسلماً‌جواب منفي است. از طرف ديگر آيات و احاديث بسياري وارد شده كه ثابت مي كنند خداوند بندگانش را دوست دارد. اكنون سئوال اين است كه حب و بغض كه حالت انفعالي روح از حادثه ها و كارهاست و انفعال، از شئون موجود مادي است حق از چنين آثار مادي پيراسته مي باشد در اين صورت مفاد آيه چيست؟ شكي نيست كه خداوند از جسم و جسمانيات و ماده و آثار ماده منزه و پيراسته است و دلائل عقلي و قرآني و احاديث خاندان رسالت بر اين دلالت روشني دارد.

امام هشتم از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و اله) نقل مي فرمايد كه رسول اكرم(صلی الله علیه و اله) فرمودند: خداي بزرگ به من خبر داده است كه ما عرفني من تشبهني بخلقي «آنكس كه مرا به مخلوقاتم تشبيه كند مرا نشناخته است.[39]

امام صادق عليه السلام فرمود: «خدا نه جسم است و نه صورت، از محدوده حس بيرن است،‌مرغ سبكبال انديشه و خيال به ساحت قدس او نمي رسد. گذشت زمان از او نمي كاهد، زمان در او دگرگوني ايجاد نمي كند»[40]

بهتر است پاسخ اين سئوال و شبهه را از حديث قدسي كه از زبان امام باقر عليه السلام به نقل  از رسول خدا «صلي اله عليه و آله» آورده شده پاسخ دهيم.

“و مايتقرب الي عبد من عبادي بشي ء احب الي مما افترضت عليه و انه لبتقرب الي بالنافله حتي احبه فاذا احببته كنت اذاً سمعه الذي يسمع به و بصره الذي ليجر به و لسانه الذي ينطق به ويده التي يبطش بها : ان دعاني اجبته ؛ وان سألني اعطيته” و هيچ بنده اي از بندگان به من نزديك نمي شود به چيزي كه محبوبتر باشد از آنچه بر او واجب كرده ام و همانا بنده به من نزديك مي شود با نافله، تا آن كه او را دوست مي دارم. پس وقتي دوستش داشتم من گوش او مي شوم که با آن می شنود وچشم او که با آن می بیند وزبان اوکه با آن سخن میگوید ودست اوکه با آن می گیرد. اگر مرا بخواند اجابتش میکنم و اگر درخواست کند به او عطا می کنم[41]

در کتاب برکرانه شرح چهل حدیث امام خمینی آمده است : بدان که نسبت حب و بغض و امثال آن به خداوند که قرآن  و روایات آمده، به آن معنای متفاهم عرفی نیست،چون لازمه اینها،انفعال نفسانی است و خداوند منزه از آن است .لیکن به اجمال میتوان گفت: بسیاری از اوصاف و احوال پس از تنزل از عوالم غیبی و تجردی به نشئه ملکی و طبیعی،به صورتی غیر از صورت غیبی در می آید . امثال این اوصاف و احوال در عالم ملک،همراه با تجرد و انفعال است،ولی در عوالم غیبی و تجردی منزه از نقایص است .تجلیات رحمانیه خدا وقتی در این عالم ظهور پید کندبه صورت حب و رحمت و تلطف است. در حدیث است که رحمت خدا صد جزء است ما یک جزء آن در این عالم نازل شده و همه رحمتهای این عالم به آن یک جزء تحقق یافته،[42] مثل رحمت بین والدین و فرزند و امثال آن  .تجلیات قهریه خدا نیز چنین است و به صورت بغض و غضب ظهور پیدا میکند.

پس باطن حب و بغض خدا،رحمانیت و قهاریت و تجلی جمال و جلال اوست و کثرت و تجرد و انفعال در آن راه ندارد. پس بغض حق تعالی نسبت به عبد، ظهور به قهاریت و انتقام است و حب او به رحمت و کرامت است [43].

«معنی محبت خدا به بنده این است که حجابها را از قلبش برمی دارد تا با چشم دل او را ببیند و او را برای رسیدن به مقام والای قرب توان می بخشد ،و همین اراده خدا نسبت به بنده، محبت اوست .

محبت خدا عبارت است از تطهیر باطن بنده از غیر خدا و خالی نمودن وجودش از هر مانعی که بین او و مولایش حائل میشود ،تا جز با حق نشنود و جز با حق نبیند،و جز با حق نگوید.[44]

»رسول گرامی اسلام صل الله علیه و اله می فرماید:خدا دنیا را به همگان می دهد چه آنها را دوست داشته باشد چه دوست نداشته باشد  .ولی ایمان را فقط به کسانی میدهد که دوست می دارد.

ومی فرمایند :اگر خدا بنده ای را دوست بدارد او را مبتلا میکند و اگر در بلا صبر کند او را اختیار میکند ،و اگر راضی شود او را برمی گزیند.

ومی فرماید :چون خدا بنده ای را دوست داشته باشد برای او واعظی از نفسش و بازدارنده ای از قلبش قرار میدهد تا او را امر و نهی کند.

دقیق ترین علامت محبت خدا به بنده آن است که بنده خدا را دوست دارد ،محبت بنده به خدا دلیل آن است که خدا به بنده محبت دارد.

عملی که دلالت میکند بنده ای محبوب خداست آن است که خدا از ظاهر و باطن و آشکار و نهان بنده را به عهده می گیرد و تنها با اشارت اوست که بنده حرکت میکند،و امور بنده را او تدبیر میکند،اخلاقش را او تزیین می کند،جوارحش را او به کار میگیرد،ظاهر و باطنش را او به صواب رهنمون میشود،همومش را هم واحد میکند،و پرده بین او و خود را برمی دارد.»[45]

1-1-4- محبت خداوند واشرار و اشقیاء

عشق و محبت خداوند که حب ذات و ادراک خیر و کمال خویش برمیگردد جاری در تمام جهان است و همه جوش و خروش و حرکت جهانیان از توجه و التفات وعشق و محبت حضرت حقتعالی به آنان میباشد و گفته شده که هر موجودی به تناسب وجودش دارای حسن است و به همین خاطر محبوب خداست و لازمه این سخن این است که حتی اشخاص شریر و شقی هم محبوب خدا باشند  .در صورتی که میدانیم اشرار و اشقیاء مورد غضب و عذاب خداوند خواهندبود.

اشخاصی که شقی هستند اسباب شقاوت و سوء اختیار خودشان برای خود کسب و نعمت و کمالاتی که خدا به آنها داده در واقع،خودشان آنها را به نقمت تبدیل کرده اند؛یعنی در راهی از آنها استفاده کرده اند که موجب نقص وجودشان گردیده است و استعداد درک رحمتهای بینهایت الهی را در خودشان از بین برده اند و به عبارت فلسفی اعدام و نقائصی را برای خودشان کسب کرده اند چنین شخصی با این نقائص مکتسب و به واسطه این جهات عدمی خودساخته متعلق محبت الهی قرار نمی گیرد  .در واقع ،این افراد از جهت نقائصشان که اکتسابی و اختیاری و ساخته دست خودشان بوده است،مبغوضند نه در اصل وجود خدادادی که مبدا آفرینش به آنان افاضه کرده است .بنابراین میتوان گفت  :افراد شقی نیز با قطع نظر از شقاوتهای خودساخته و بلحاظ آنکه آفریده دستگاه آفرینش هستند و با توجه به مرتبه و جهات وجودی که دارند مورد محبت خدا خواهند بود و همان محبت باعث شده که خداوند پیامبران را به سویشان بفرستد تا با هدایت و راهنمایی آنان اسباب تکاملشان را فراهم آورد که اینها آثار محبت خدا نسبت به ایشان خواهد بود؛ولی،آنان با سوء اختیار خود را در مسیری قرار دادند که منتهی به اعدام و نقائص شد به این لحاظ مبغوض خدا میشوند. در این زمینه میتوان به سخن محبت آمیز خداوند متعالت توجه کرد که به موسی میگوید:

«اذهبا الی فرعون فانه طغی*فقولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی»[46]

«و یا اذهبا الی فرعون انه طغی*فقل هل لک الی ان تزکی *و اهدیک الی ربک فتخشی*فارئه الایه الکبری»[47]

ای موسی برو به طرف فرعون که او طغیان کرده است . پس بگو آیا برای تو تمایلی است به اینکه پاک و پاکیزه شوی و  (می خواهی که ) تو را هدایت کنم به سوی پروردگارت سپس خشیت (خدا) کنی و فروتن شوی سپس معجزه بزرگ (خدارا) به او نمود.

گرچه فرعون شخصی تبهکار و طغیانگر است اما مع الوصف، خداوند به او توجه ومحبت دارد و وسیله کمال وی را فراهم می آورد موسی پیامبر بزرگ خود را برای هدایت و تزکیه اش به سوی او می فرستد گرچه فرعون با سوء اختیار خود از این نعمت بزرگ الهی بهره ای نمی گیرد .

«فکذب و عصی * ثم ادبر یسعی*  فحشر فنادی*  فقال انا ربکم الاعلی»[48]

پس تکذیب و عصیان کرد سپس به حق پشت کرد و به کوشش و تلاش (بر ضد حق)  پرداخت. (با اطرافیان خود)  انجمن کرد پس فریاد براورد و گفت من پروردگار و صاحب اختیار برتر شما هستم و این کارهای نابجا و عصیان و برتری طلبی او و متاثر نشدن از هدایت الهی و بهره نگرفتن از محبت پرورگار وی را مغضوب خدا قرارداد.

«فاخذه الله نکالا الاخره و الاولی*ا ن فی ذلک لعبره لمن یخشی»[49]

پس خدا هم او را به عذاب دنیا و آخرت گرفتار ساخت (و ) حقیقتا در این داستان عبرتی است برای آنان که خشیت کنند. این آیات و بسیاری آیات دیگر به خوبی حقیقت فوق را نشان می دهند که خداوند نسبت به مومن و کافر رحمن است، نسبت به مومن رحیم هم هست، ولی کفار مورد غضب و عذاب الهی قرار خواهند گرفت به سبب سوء اختیار خودشان. پس می توان گفت:  هر چیز از آن جهت که مخلوق خداست و ارتباط با او دارد فیضی از وجود الهی که منشا وجود او است و از کانال افرینش به او رسیده، به همان اندازه دارای کمال است و محبوبیتی متناسب با آن دارد . منتها وجود ممتاز در بقاء خود گاهی با انتخاب روش نادرست که در زندگی وانجام رفتار ناشایست، استعدادهای سرشاری را که برای کسب فیوضات بیشتر و والاتر داشت ضایع می کند و به موجودی ناقص تبدیل می شود که بلحاظ این نقصهای خودساخته مبغوض است.»[50]

2-1-4-معنای عدم حب خداوند (لا یحب)

در بسیاری از آیات قرآن برای ذکر مذمت کافران، مسرفان ، ظالمان  از لایحب استفاده شده است و گفته شده است. ان الله لا یحب المسرفین[51]  : به تحقیق خداوند اسراف گران را دوست ندارد.

آیا چنین است که چون خداوند در این آیات فرموده که آنها را دوست ندارد و نگفته که با آنان دشمن است و چون دوست نداشتن همیشه همراه و به معنای دشمنی نیست پس نمی تواند به معنای دشمنی باشد و نهایت چیزی که از آن استنباط می شود آن است که متعلق حب خداوند قرار نمی گیرند و خداوند نسبت به آنان حالتی بین دوستی و دشمنی دارد یا اینکه همین عدم حب به معنای دشمنی است؟

«گویا در ذهن مرحوم امین الاسلام طبرسی – رضوان الله تعالی علیه- نیز همین اشکال پیش آمده و در تفسیر آیه شریفه به این اشکال اینگونه پاسخ می دهد : «خداوند با این کلام در مقام مذمت و توبیخ مسرفان است ، نه مدح آنان . در صورتی که اگر این سخن به این معنا باشد که نه آنها را دوست دارد و نه با آنها دشمن است ، باید همان گونه که این جمله متضمن مدح نیست،دربردارنده  سرزنش و مذمت آنان نیز نباشد.»[52]

موید سخن ایشان این است که همین تعبیر درباره کافران نیز آمده است . خداوند می فرماید: ان الله لا یحب الکافرین[53]: او کافران را دوست ندارد.

بدیهی است مقصود از این کلام در این خصوص به همان سبب که مرحوم طبرسی در مورد مسرفان فرموده است بغض و دشمنی است.

کسی که نه دیگری را دوست بدارد و نه دشمن ، موضوعی است که تنها در بین انسانها – که در اصل همه با یکدیگر برابرند و از حقوق مساوی برخودارند – جریان دارد و لذا انسانی اگر همنوعش به او خوبی کند و حقوقش را محترم بشمارد او را دوست می دارد ؛ولی به فردی که به حقوق و حریم او تجاوز کند ، دشمنی می ورزد و با شخصی هم که هیچ گونه آشنایی و یا برخورد حقوقی ندارد ، بی تفاوت است . این قاعده درمورد خداوند با بندگانش کاملا بی مورد است زیرا انسان ها همگی بنده و مخلوق اویند و نیز مکلف به وظایفی هستند که البته گروهی بدان عمل می کنند و گروهی هم از آن سرپیچی می نمایند . دسته اول را خداوند دوست دارد و با گروه دوم دشمن است و شقّ سومی درمورد بندگانی که به وظیفه آشنا هستند و احکام الهی به آنها رسیده است، وجود ندارد. بنابراین اگر خداوند کسی را دوست نداشته باشد، چیزی جز دشمنی با او نخواهد بود.»[54]

2-4- محبت بندگان به خداوند سبحان

همانطور که قبلا در بحث عشق و محبت حقیقی گفته ایم خداوند تنها مصداق حقیقی محبت است . بقیه محبت ها پرتویی از محبت خداوندند و به مجاز نام عشق و محبت بر آن نهاده اند زیرا محبت به خداوند بالاترین محبت هاست و به جز او کسی سزاوار محبت نیست و اگر کسی را هم دوست بداریم باید به واسطه انتسباش به خداوند باشد زیرا خود خداوند فرموده اند:« ما جعل الله الرجل من قلبین»[55] و اگر کسی محبتی در دلش باشد ولی جهتش خدایی نباشد به خاطر عدم شناخت و معرفت خداوند است به همین  جهت آن را محبت کاذب خوانده اند.

در بحث اسباب محبت یک سری اسباب و علت هایی را برای محبت ذکر کردیم که خداوند مجموع آن اسباب را در او جمع است زیرا خداوند است که کمال مطلق و جمال مطلق و خیر محض است و هرچه خیر و خوبی که سبب محبت است و  در دیگران وجود دارد به سبب وجود خداوند است و در اینجا به بررسی سه مورد از اسباب محبت در وجود خداوند می پردازیم.

حب ذات
همانگونه که گفتیم اولین محبوب در نزد انسان ، خود انسان می باشد که در پرتو این حب ، حب به بقا و کمال و دوام ذات نیز وجود دارد. لازمه این سبب آن است که ما خداوند را نیز دوست داشته باشیم ؛زیرا کسی که خود و خدایش را بشناسد متوجه خواهد شد که دوام و کمال وجودی اش از ناحیه خداوند است و بنده ای بیش نیست و از خود هیچ ندارد. اگر خداوند منان فضل خود را  شامل حال او نمی کرد، اصلا به وجود نمی آمد و اگر تفضل او نبود هلاک می شد . انسان ها همه در پرتو قیومیت او قرار دارند و در پرتو وجود او موجودند.

پس تردیدی نیست که حب به ذات در حقیقت حب به خداوند عزیز است ؛ زیرا انسان به ذات و کمال و دوام ذات خویش علاقه دارد  و اینها تنها در پرتو عنایت و فضل خداوند به دست می آید. در حقیقت محبت انسان به ذاتش ، محبت به افاضه کننده وجودش است. از این رو خداوند را دوست می دارد.

احسان
انسان بنده احسان است و به سمت هرکس که به او احسان کند متمایل می شود و او را مدح و ثنا می گوید و محبت ویژه ای نسبت به او در دلش به وجود می آید و باید بدانیم که احسان کننده حقیقی و واقعی خداوند است زیرا وقتی دلیل احسان بندگان را می یابیم دو جهت بیشتر ندارد یا اضطرار و یا سودجویی و احسان به غیر از این دو دلیل تقریبا محال یا نزدیک به محال است حال آنکه احسان خداوند به بندگانش نه از روی اجبار و اضطرار و نه به خاطر منفعت و سودجویی می باشد زیرا اجبار و اکراه در وجود خداوند که قدرت مطلق است وجود ندارد و همه منفعت ها هم از جانب خداوند است و نمی تواند دلیل احسان به بنده اش به خاطر رسیدن به منفعتی از جانب بنده ای باشد که خود وجودش را از خداوند دریافت داشته است و تمام کمالات در خداوند جمع می باشد.پس حال آنکه احسان کننده واقعی خداوند است شایسته است که بیشترین محبت ها نیز محبت خداوند باشد .

جمال
یکی دیگر از اسباب محبت جمال خواهی و جمال دوستی است و گاهی انسان چیزی را به خاطر ذات آن چیز دوست دارد و جمال ظاهری با چشم سر قابل دیدن است و جمال باطنی با چشم دل، جمال ظاهری که همان زیبایی صورت است و جمال باطنی که زیبایی سیرت است مانند محبتی که ما به انبیاء و اهل بیت پیامبر و عالمان داریم یا به خاطر علمی است که از آنها سراغ داریم و یا به خاطر قدرت بر اصلاح نفس آنان است و یا به خاطر پاکی و وارستگی آنان است که ما می دانیم خداوند عالم علی الاطلاق است چنانچه در آیه قرآن آمده است والله بکل شیء علیم[56] که نشان دهنده علم بی پایان خداوند است.و یا ان الله علی کل شیء قدیر[57] که حاکی از قدرت بی انتهای اوست و قادر بر همه کار است. و یا خداوند یگانه مصداق وارستگی و پاکیزه و منزه بودن از عیوب است و ذاتی است که هیچ نقصی در آن وجود ندارد و هر چه هست خیر و خوبی و نیکی است و زیبایی. و هیچ کس در صفت تنزه از عیوب به خداوند نخواهد رسید.

 حال که خداوند جامع وجود دلایلی است که سبب جمال باطنی و ظاهری می شود پس شایسته است که بیشترین محبت را به خداوند داشته باشیم.[58]

محبتهای دنیایی خود را بسنجیم و معیار را خداوند قرار دهیم اگر در جهت خداوند و برای او بود ما را به محبت خداوند می رساند و سبب تقویتش می شود و اگر در عرض آن بود باید از آن حذر کنیم زیرا سدی در مقابل دوستی خداوند خواهد شد و ما را به ورطه هلاکت می کشاند و تا سرحد فسق[59] پیش خواهد برد.

امام صادق (ع)فرمودند:«گاهی دوستی برای خدا و رسول است ، و گاهی برای دنیا. محبتی که برای خدا و رسول اوست ، پاداشش بر خداست و آنچه برای دنیاست اجر و مزدی ندارد.»[60]

3-4- محبت رهبران الهی به انسانها

استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب جاذبه و دافعه علی علیه السلام تحت عنوان نیروی محبت در اجتماع می گوید: «نیروی محبت از نظر اجتماعی نیروی عظیم و موثری است . بهترین اجتماع ها آن است که با نیروی محبت اداره شود . محبت زعیم و زمامدار، به مردمدار.و محبت و ارادت مردم ، به زعیم و زمامدار.»

حضرت علی (ع) در فرمان تاریخی خود به مالک اشتر ، آنگاه که او را به فرمانداری مصر منصوب می کند می فرماید:

و اشعر قلبک للرحمه الرعیه و المحبه لهم و اللطف بهم… فاعطهم من عفوک و صفحک مثل الذی تحب ان یعطیک الله من عفوه و صفحه[61] (احساس مهر و محبت به مردم و ملاطفت با آنها را در دلت بیدار کن … از عفو و گذشت به آنان بهره ای برده ، همچنانکه دوست داری خداوند از عفو و گذشتش تو را بهره مند گرداند.)

قلب زمامدار بایستی کانون مهر و محبت نسبت به ملت باشد، قدرت و زور کافی نیست . با قدرت و زور می توان مردم را گوسفند وار راند ولی نمی توان نیروی نهفته آنان را بیدار کرد و به کار انداخت. نه تنها قدرت و زور کافی نیست، عدالت هم اگر خشک اجرا شود کافی نیست، بلکه زمامدار همچون پدری مهربان باید قلبا مردم را دوست بدارد و نسبت به آنها مهر بورزد و هم باید دارای شخصیتی جاذبه دار و ارادت آفرین باشد تا بتواند اراده ، همت و نیروهای عظیم انسانی را در پیشبرد هدف مقدس خود به خدمت گیرد.[62] «روایات زیادی درباره دوستی و علاقه ائمه معصومین نسبت به شیعیان و دوستان خود در کتب روائی آمده است که چند نمونه از آنها را در اینجا می آوریم.

قال الباقر (علیه السلام): من احبنا فهو منااهل البیت [63]
حضرت فرمود: هرکس ما را دوست بدارد ، از ما اهل بیت است.

(شخصی) به محضر امام علی (علیه السلام) رسید و گفت: السلام  علیک یا امیر المومنین و رحمه الله و برکاته کیف اصبحت (چگونه صبح کردن کنایه از اینکه حالت چه طور است) حضرت پاسخ سلامش را داد و فرمود: اصبحت محبا لمحبنا و مبغضا لمن یبغضنا (صبح کردم در حالیکه دوستانمان را دوست دارم و از دشمنانمان تنفر دارم )[64]
عمار بن حیان گوید : به امام صادق (علیه السلام )عرض کردم، پسرم اسماعیل نسبت به من خوش رفتار است. حضرت فرمود : من او را دوست داشتم و اکنون دوستی ام نسبت به ایشان زیادتر شد.[65]
با جمع بندی این سه روایت چند مطلب به دست می آید.

1-حضرات معصومین دوستان خود را از خود جدا نمی دانشتند لذا عبارت “منا اهل البیت” را درباره دوستانشان به زبان می آورند.

2-همیشه آنها در یاد دوستانشان هستند (اصبحت محبا لمحبنا…)

3-با اعمال و رفتار شیعه دوستی حضرات معصومین نسبت به آنها کم و زیاد می شود.

4-از روایات چنین استفاده می شود ، که حضرات معصومین نه فقط دوستان خود را دوست دارند ، بلکه اجازه نمی دهند کمترین بی احترامی در حق آنان روا بدارند.»[66]

4-4- محبت انسانها به رهبران الهی

خداوند پیامبرانی را برگزید و آنان را مامور هدایت بشر نمود و اطاعت آنها را هم ردیف اطاعت خودش قرار داد (من یطع الرسول فقد اطاع الله )[67] و آنان را شایسته محبت دانست و محبت و دوستی آنان را همسان دوستی خویش قرار داد و مقدم داشتن دوستی دیگران بر او را زمینه ساز عذاب و گمراهی تلقی کرد[68] و به پیامبرش امر فرمود :«قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله»[69] به مردم بگو اگر خدا را دوست دارید مرا اطاعت کنید تا خدا شما را دوست بدارد.

و فرمود : «قل لا اسئلکم علیه اجرا الاالموده فی القربی»[70] به مردم بگو اجر رسالت از شما نمی خواهم مگر دوستی اهل بیتم حال آنکه می دانیم پیامبران پیش از رسول خاتم همچون حضرت نوح به قومشان گفتند (ان اجری الا علی الله)[71] چرا خداوند به پیامبر فرمودند اجر رسالتت را مودت اهل بیتت قرار بده؟

«بر اساس فرهنگ دینی ، به دلیل آنکه محبت نوعی وحدت پیدا کردن با محبوب است یعنی محب همان جا است که محبوب او در آنجا هست و محب با محبوب خود است ، و از او جدا نخواهد بود.»[72]

پس انتخاب افراد شایسته و والایی چون رسول اکرم و اهل بیت ایشان و مودت به آنان سبب نوعی همرنگی خواهد شد و آنان که کاملترین انسانهای روی زمین و برجسته ترین مصادیق برای محبت هستند مارا به محبت حقیقی که همان عشق به خداوند است رهنمون سازند.

«درخواست محبت فرزندان بیش از آنکه به سود محبوبان باشد به سود خود امت است زیرا دوستی با خاندان پیامبر مایه تکامل روحی و فکری و مایه همگونی در عقیده و عمل و روش است. زیرا کسی که شخصی را دوست بدارد در زندگی راه او را بر می گزیند و سعی می نماید در مسیر اوگام بر دارد .

اگر بزرگ این خاندان تاکید می کند و می فرماید «من مات علی حب آل محمد مات شهیدا » مقصود همان حب واقعی است که از عمل جدا نمی باشد.»[73]

ضرورت محبت به رهبران الهی را می توان از دو طریق عقلی و نقلی اثبات کرد.

الف: عقلی: همانطور که قبلا در اسباب محبت گفتیم یکی از عوامل جلب محبت احسان است و هرگاه از شخصی احسانی ببینیم به آن شخص محبت می ورزیم و احسان و نیکویی پیامبر و اهل بیت ایشان بر کسی پوشیده نیست و در واقع بارزترین مصداق برای این معنا بعد از خداوند ایشان می باشند.

كه طبيعتاً هر فردي كه هنوز فطرت و عقل او بيدار باشد مي تواند اين احساس را درك كند و به سمت آنان گرايش و محبت داشته باشد و صفت ديگر حال باطني آنان است كه پس از خداوند در پيامبران عظيم الشان و اهل بيت به صورت كامل وجود دارد و سبب جلب محبت ديگران مي شود.

ب) نقلي: آيات و رواياتي وجود دارد كه ما را به اين محبت فرا مي خواند كه به چند نمونه از آنها اشاره مي نماييم:

حضرت رسول فرمودند: «ادبّوا اولادكم علي حبّي و حبّ اهل بيتي والقرآن»[74].  فرزندانتان را با محبت من و محبت خاندان من و محبت قرآن تربيت و تأديب كنيد.
حضرت رسول فرمودند: «احبّوني لحب الله عزّوجل و احبّوا اهل بيتي لحبّي»[75]. مرا به جهت دوستي خدا دوست بداريد و اهل بيت مرا براي دوستي من دوست بداريد.
امام صادق (ع)‌فرمودند: «رحم الله عبدا حببنا الي الناس و لم يبغضنا اليهم»[76]. خدا رحمت كند كسي را كه ما را محبوب مردم سازد و ما را در نظر مردم مغبوض و منفور نسازد.
هر چه محبت و دلباختگي و ارتباط قلبي بيشتر باشد، تبعيت و هم رنگي و همراهي و همدلي هم بيشتر خواهد شد. ايمان عاطفي به رهبري، حتي در اطاعت سياسي و اجتماعي هم تأثير مي گذارد و زمينه ساز تبعيتي عاشقانه مي شود، نه صرفاً تشكيلاتي و رسمي. از اين رو، ارتباط شيعه با اهل بيت را علاوه بر جنبه هاي اعتقادي بر مبناي علمي و احاديث و منابع ديني، بايد عاطفي و روحي و احساسي قرار داد و «آگاهي عقلي» را با «عاطفه قلبي» در هم آميخت و عقل و عشق را با هم پيوند زد.

5-4- محبت انسان به انسان هاي ديگر

انسان موجودي اجتماعي است و با افراد زيادي در ارتباط است و با آنها پيوند دارد. حال يا اين پيوند از ابتداي تولد به وجود آمده است و يا اينكه در طي مراحل رشد، كه مي توان از آن جمله ارتباط با پدر و مادر و استاد و دوستان و همسر و فرزند و ديگران اشاره نمود. و از آنجا كه يكي از نيازهاي اساسي افراد، برخورداري از محبت مي باشد حال مي خواهيم ببينيم كه جايگاه و نقش محبت در ارتباط با آنها چگونه خواهد بود.

همانطور كه قبلاً گفته ايم محبت حقيقي از آن خداوند است و ديگر محبت ها شعاعي از محبت خداوند مي باشد و به مجاز نام عشق و محبت بر آن نهاده اند و حتي اگر زماني در عرض محبت خداوند قرار بگيرند و از جهت اصلي خارج شوند، خداوند آن را نهي نموده است.

«يا ايهاالذين آمنوا لا تلهکم اموالكم و لا اولادكم عن ذكرالله و من يفعل ذلك فاولئك هم الخسرون»[77]. اي كساني كه ايمان آورده ايد، اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند و كساني كه چنين كنند زيانكارانند.

و اكنون در اين مجال مختصري به آنها مي پردازيم، زيرا پرداختن به تفصيل به اين موارد، خود كتاب و مقالاتي گسترده مي طلبد.

1-5-4- محبت ميان استاد و شاگرد: مهمترين و موثرترين عامل در تربيت افراد، معلم و استاد است. معلم نقش عمده اي در رشد اجتماعي، ‌عقلاني و عاطفي شاگردان به عهده دارد و مي تواند نيازهاي دانش پژوهان را در اين زمينه برآورد و آنها را تعديل و هدايت كند. معمولاً افراد در مدرسه و موسسات علمي دو نوع تربيت مي پذيرند: يك تربيت عمومي و ارادي و با برنامه، مثل كتاب معيني كه كودك بايد بياموزد، ‌درسي كه بايد بخواند و … و ديگري تربيت غيرارادي و ناخودآگاه. خصلت ها و برخوردهاي معلم ناخودآگاه به دانش آموزانش منتقل مي شود. مثلاً معلمي كه در حين تدريس به فرد فرد بچه ها رسيدگي و عدالت را اجرا مي كند، ممكن است متوجه نباشد كه مثلاً ضمن تدريس رياضيات،‌ درس عدالت و راستگويي هم مي دهد و يا معلمي كه نمره اي مي دهد اما دانش آموز احساس مي كند كه غيرعادلانه عمل شده است،‌ به طور غيرمستقيم باعث بدآموزي دانش آموز مي شود.

اما نكته سوال برانگيز اين است كه چه عامل مهمي مي تواند معلم را در پيشبرد اين كار ياري برساند. به عبارت ديگر عامل موثر در تعديل و هدايت رشد عاطفي، عقلاني و اجتماعي دانش آموزان – كه بر عهده معلم است- چيست؟

پاسخ در يك نكته است و آن كيمياي محبت است. آري با محبت و مهرباني مي توان دانش آموزان را در اين سه زمينه تعديل و هدايت كرد.

اسلام عزيز كه احكامش بر پايه فطرت است، اين مسأله را از نظر دور نداشته و آموزش و پرورش را بر محور مهرورزي، دلسوزي، نرمي و خوش رفتاري پايه ريزي كرده است[78].

خطاب به رسول اكرم (ص) مي فرمايند: «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظاً غليظ القلب لا نفضّوا من حولك»[79] اي پيامبر به ]بركت[ رحمت الهي در برابر آنان نرم و ]مهربان[ شدي؛ و اگر سنگدل و خشن بودي، از اطراف تو پراكنده مي شدند…

شهيد ثاني مي گويد: «بايد معلم به اين نياز رواني شاگرد ]يعني نياز به محبت استاد و محبوب بودن در نظر معلم عنايت داشته باشد… و اگر معلم به اين حاجت رواني شاگرد آشنايي داشته باشد، مي توان آن را در مسير خوبي رهبري كرد و از آن براي امر آموزش بهره برداري نمايد.»[80]

محبتي كه تاكنون از آن صحبت شده، محبت استاد در حق شاگرد خويش است و اما محبت ديگر محبتي است كه شاگرد نسبت به استاد خويش دارد و به استناد به اينكه يكي از اسباب محبت كه محبت معلول است براي علت خود در اينجا وجود دارد و همانگونه كه پدر سبب وجود ظاهري فرزند مي باشد،‌ معلم نيز سبب حيات روحاني متعلم است و اين صورت انساني حقيقي را معلم به او داده است، همچنان كه پدر صورت ظاهري را به او داده است «پس معلم والد روحاني متعلم است و به قدري كه روح بر جسم شرافت دارد، او هم از پدر اشرف و حقوق او بالاتر است و بنابراين بايد محبت معلم كمتر از محبت موجد حقيقي كه پروردگار است بوده باشد و بالاتر از محبت پدر[81].

«از اسكندر پرسيدند كه پدرت را دوست تر داري يا معلمت را؟ گفت: معلم را، زيرا كه سبب حيات باقي من است و پدر سبب حيات فاني» و حضرت اميرالمومنين (علیه السلام) فرمود: «هر كه تعليم حرفي به من نمود، مرا بنده خود كرده است»

محبت به پدر و مادر:
پدر و مادر اصل و ريشه انسان هستند و وجود فرزندان به بركت وجود پدر و مادر مي باشد و واسطه اي براي خلق فرزند هستند و در خانواده متعادل اصل و اساس و محور اصلي خانواده پدر و مادر محسوب مي شوند و زندگي فرزندان در سايه لطف و رحتمي كه خداوند نسبت به فرزندان در وجود آنان قرار داده است، آغاز مي گردد و آنان از همه آسايش و راحتي خود به دليل محبتي كه به فرزندشان دارند، چشم مي پوشند و تلاش مي كنند كه فرزندشان به بهترين شكل ممكن رشد و نمو یابد. خداوند سفارش ويژه اي به پدر و مادر دارد و محبت و احسان به پدر و مادر را واجب شمرده است تا آنجا كه پس از عبادت پروردگار از آنان و توجه به آنان ياد شده است.

«و قضي ربك الا تعبدوا الا اياه و بالوالدين احسانا»[82] و حتي زماني كه پدر و مادر مشرك و يا كافر باشند نيز از ابراز محبت و احسان به‌آنها نهي نفرموده، بلكه سفارش نيز كرده است. البته تا آنجايي كه مخالف دستور خداوند نباشد و او را به شرك و كفر دعوت نكنند و براي برانگيختن محبت بيشتر نسبت به پدر و مادر سختي هايي را كه مادر در طول حمل و زايمان و شيردهي، تحمل كرده را يادآوري مي نمايد. و پس از آن دستور به اطاعت مي دهد. «و وصينا الانسان بوالديه حملته امه وهناً علي وهن و فصاله في عامين ان اشكرلي ولوالديك و الي المصير» «و ان جاهداك لتشرك بي ما ليس لك به علم فلا تطعهما و صاحبهما في الدنيا معروفا…»[83]

و انسان را سفارش كرديم به اين كه به پدر و مادرش (كه محبت و احسان نمايد) و مادرش او را باردار بود؛ در حالي كه روز به روز بر ضعف و ناتواني اش افزوده مي شد. سپس او را دو سال شير داد. پس بايد مرا سپاس گويي و سپاسگزار پدر و مادرت باشي و بداني كه به سوي من خواهي آمد. و اگر از تو خواستند آنچه را كه تو به آن علم نداري با من به عنوان شريك بپذيري، پس آنان را اطاعت مكن، ولي در همان حال در دنيا به ايشان نيكويي نما و به خوبي به ايشان رفتار نما…

«فرزندان به طور طبيعي پدر و مادر خويش را دوست مي دارند،‌ زيرا وجودشان برگرفته از وجود پدر و مادر است. اما اين لطف و مهرباني با بالاتر رفتن سن و گرفتاري هاي دنيوي و مسئوليت زندگي شخصي شان كمتر مجال بروز و ظهور پيدا مي كند. گاهي اوقات نيز به خاطر تربيت ناصحيح،‌ رفتارهاي نامناسب يا روابط غلط پرده اي از كدورت بر روابط عاطفي و صميمانه ي پدر و مادر و فرزند افتاده و مهرورزي جاي خود را به خشم و كينه مي دهد. اما فرزندان بايد متوجه باشند كه در هر وضعيتي قرار داشته باشند، وظيفه اي جز مهرورزي و اظهار علاقه به پدر و مادرشان ندارند؛ حتي اگر پدر و مادر به خاطر موقعيتشان نسبت به فرزندشان كج خلقي نمايند يا خداي ناكرده به آنها اهانت كنند. در اين صورت هم فرزند حق ندارد با آنان به تندي سخن گويد و يا خداي ناكرده پرخاشگري كند يا بدزباني نمايد[84]».

حضرت امام صادق (ع) مي فرمايند: «اِن ضَجراكَ فَلا تَقُل لَهُما اف ولا تَنهرهُما اِن ضَرَباك»[85] اگر تو را آزار دادند، حتي به ايشان اف مگو و اگر تو را زدند، به آنان روي ترش مكن…

خداوند چه زيبا محبت فرزند به پدر و مادرش را بيان داشته و حق محبت آنان را اينگونه نشان داده. «واخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه و قل رب ارحمهما كما ربياني صغيرا» «و بالهاي تواضع خويش را از محبت و لطف در برابر آنان فرود آر و بگو پروردگارا! همانگونه كه آنها مرا در كوچكي تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار ده».

محبت به همسر:‌
رفتارهاي خوب و محبت آميز و مهربانانه همسر عامل حفظ كانون خانواده و بقاي آن مي باشد و در چنين محيط پر از صميميت و مهرباني فرزنداني پرورش مي يابند كه وجودشان سراسر مهر و محبت مي باشد و سبب تنظيم روابط اجتماعي آنان خواهد شد و از گرماي محيط خانه و نور محبت كانون خانواده و اجتماع هم بهره مند شده و اين فرزندان خود عامل مهرورزي به همنوعان خواهند شد، وليكن اگر روابط همسران سرد و بي روح باشد، بر فرزندان تأثير منفي گذاشته و موجب دوري فرزندان از پدر و مادر شده و مشكلات بي شماري را براي خانواده و اجتماع فراهم مي آورد.

خداوند كه خود منبع خير و رحمت و محبت است از پرتو محبت خود به خانواده ارزاني داشته است و ابراز محبت و علاقه همسران به يكديگر را دليل افزايش درجات ايمان قرار داده است.

و وجود زوجين در كنار يكديگر را مايه آرامش قرار داده است.«و من اياته ان خلق لكم من انفكسم ازواجاً لتسكنوا اليها و جعل بينكم موده و رحمه ان في ذلك لايات لقوم يتفكرون»[86] و از نشانه هاي او اينكه همسراني از جنس خودتان براي شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد در اين نشانه هايي است براي گروهي كه تفكر مي كنند.

يكي از مهمترين و بهترين راه هاي ايجاد الفت و فضاي مهربانانه در خانواده ابراز علاقه زباني است. زن و شوهر نبايد از اظهار علاقه مندي شان به ديگري خودداري ورزند، چه اين كه زبان،‌راه دل و قلب است و هر كس از راه زبان مي تواند منويات قلبي خويش را آشكار سازد.

حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) در روايتي از پيامبر گرامي اسلام (صلی الله علیه و اله) نقل مي نمايند: «قول الرجل للمرأه اني احبك لا يذهب من قلبها ابدا»[87]

اين سخن مرد به همسرش كه «تو را دوست دارم، هرگز از قلب و دل زن خارج نمي شود. همچنين اظهار علاقه مندي زن نسبت به شوهر كه موجب پاي بندي و ادامه ي علاقه و شدت محبت ميان آنان خواهد شد. پيامبر گرامي اسلام، زني را كه نسبت به شوهرش اظهار عشق و علاقه مي كند جزو بهترين زنان دنيا معرفي مي نمايد. در احاديث و متون ديني رفتارهاي محبت آميز و عشق و علاقه ي ميان همسران از نشانه هاي ايمان شمرده شده است.»[88]

حضرت امام صادق (ع) مي فرمايند: «العبد كلما ازداد للسناء حباً، ازداد في الايمان فضلاً.»[89] بنده هر چه به زبان بيشتر محبت بورزد، به درجات ايمانش افزوده مي شود.

پيوند ميان انسان و پدر و مادرش نسبي است و ريشه عميق خويشاوندي دارد ولي پيوند ميان انسان و همسرش سببي و قراردادي است با اين حال عمق پيوند ميان دو همسر بسيار بيشتر از رابطه با پدر و مادر مي باشد و اين به خاطر مودت و رحمتي است كه خداوند در ميان آنان قرار داده است و همانطور كه گفتيم مودت در واقع درجه بالاي محبت است كه گاهي تعبير عشق از آن مي شود.

4-5-4- محبت به فرزند

مهمترين عنصر در تربيت فرزند رابطه او با پدر و مادرش مي باشد. اگر اين رابطه بر اساس دستورات دين باشد كودك پرورش ديني و الهي يافته و در همين مسير گام برمي دارد. كودك علاوه بر نيازهاي اقتصادي، نيازهاي رواني نيز دارد كه بايد به آن توجه شود كه يكي از تمايلات فطري او ميل به دوست داشتن و محبت و مهرباني است كه ارضاي اين خواسته اطاعت از قانون خلقت و فطرت وجودي كودك مي باشد و اگر به اندازه كافي مهر و محبت ببيند رواني شاد و روحي آرام خواهد داشت در غير اين صورت اين كمبودهاي رواني باعث خواهد شد كه از او فردي گوشه گير و منزوي و مأيوس بسازد. كودكي كه خود محبت ديده است راه و روش محبت كردن به ديگران را آموخته و مي تواند ديگران را نيز دوست بدارد.

در دين مبين اسلام توجه ويژه اي به تربيت كودك شده است و چون محبت سبب يكرنگي شخص به محبوب مي شود و شخص را به اطاعت وامي دارد سفارش شده است كه به كودكان محبت بورزيد.

پيامبر گرامي اسلام (صلی الله علیه و اله) فرمودند: «احبوا الصبيان وارحموهم»[90]. كودكان را دوست بداريد و به آنان مهرباني كنيد.

در روايت ديگري آمده است: «نظر الوالد الي ولده حبا له عباده»[91] نگاه محبت آميز پدر به فرزندش عبادت است.

از اين احاديث اهميت مهر ورزيدن به كودك مشخص مي شود. اين مطلب را مي رساند كه محبت به كودك تا چه ميزان در تربيت او موثر است و مورد توجه دين مبين اسلام است.

 

 

 

 

فصل سوم

 

 

كانون هاي مهروزي

 

 

 

كانون هاي مهروزي

محبت نيرويي دروني است كه در هر انساني وجود دارد و به صورت شديد و ضعيف در جاهاي مختلف نمود و ظهور پيدا مي كند و اين نيروي عظيم كه منشأ بسياري از اعمال و رفتار و حالات انسانها مي شود و آثار شگرفي را در پي دارد در همه جا مي توان يافت هر چند درجات آن متفاوت است. وليكن در بعضي جاها نمود بيشتري دارد و آن را مي توان به صورت پررنگ تري يافت تا جايي كه مي توان آنها كانون و مركز محبت ناميد .

1-معارف و اخلاق: ما اگر به تك تك اصول و معارف ديني و دستورات و احكام و فروعات و مسائل اخلاقي با دقت عقلي و وسعت و بينش و چشم بصيرت بنگريم مي بينيم همه آنها يا كانون مهرورزي به خود يا منبع مهرورزي به ديگران است. ايمان به خدا و قيامت، عمل صالح و اخلاق حسنه بي ترديد موجب نجات از ننگ دنيا و عذاب آخرت است.

پس كسي كه در مقام تحصيل ايمان برمي آيد و خود را به اخلاق حسنه مي آرايد و كارهاي شايسته انجام مي دهد، در حقيقت نهايت مهرورزي و محبت را به خود روا داشته و ديگران را هم در سايه ايمان و عمل و اخلاقش مورد مهر و محبت قرار داده است. زيرا مومن به خاطر ايمانش خود را موظف  نسبت به اهل و عيال و احسان به پدر و مادر و صله رحم و ياري رساندن به خلق خدا مي داند و تقصير در اين امور گناه و معصيت به حساب مي آورد.

از جمله اين معارف عالي اسلام مي توان به ورع و پرهيزگاري، سكوت، خوف، شرم و حيا، خوردن در حد نياز، كينه و دشمني نسبت به دنيا و دوست داشتن نيكان و اخيار نام برد.

به هر كدام از اين موارد كه نام برده شد عمل شود و انسان آراسته به اين اعمال و رفتار و خصوصيات شود، هم در واقع خود را از گناه و لغزش و طغيان دور داشته است كه بزرگترين مهر و محبت را به وجود خود داشته است و وجود خويش را از آلودگي ها دور كرده  وجانش را از عذاب رها ساخته است و خود را قدمي به قرب پروردگار نزديك نموده و هم به ديگران محبت نموده و با خودداری از انجام گناهان حقوق آنان را ضايع نساخته است و ديگران از دست وي در امانند و از وجود او سود و بهره مي برند و در حقيقت كانون مهر و محبتي است كه همگان در فضاي سرد زندگي از گرمي و آتش محبت او برخوردارند و از وجودش چون كليدي كه قفل هر مشكلي را باز مي كند بهره ورند. يعني دين و قواعد و قوانين و اصول و فروعش، انسان را به گونه اي مي سازد كه نسبت به خدا و ديگران عشق بورزد و مهر و محبت هزينه كند به همين خاطر در معارف حقه اسلاميه آمده است كه: دين چیزی جز محبت و محبت چیزی جز دين  نيست.

2- فقه اهل بيت (علیها سلام): شيوه نگرش به معارف ديني و دستورات الهي و اوامر  و نواهي شارع مقدس به حسب حالات و افكار و عقايد افراد، متفاوت است و به عبارت ديگر هر كسي به حسب شيوه تفكر و يافته هاي عقلي خويش از دريچه اي خاص احكام الهي را مي نگرد و به دليل و علتي خاص معتقد و به آن عمل مي كند. همچنانكه در گفتار اوليا و ائمه مي توان ديد.

زيباترين نوع نگاه و دقيق ترين شيوه تفكر نسبت به دستورات الهي تعقل و تفكر و تدبر پيرامون اين حقايق و نگاه از منظر مهر و محبت است.

اگر مكلف بداند تكاليفي كه حضرت حق براي او قرار داده است و از طريق خاصان درگاهش او را به آن تكاليف آگاه ساخته، همه از باب مهر و محبت و مهرورزي به او بوده، امكان ندارد كه دست رد بر سينه دنيايي از محبت و عشق بزند و خواستار سعادت ابدي با عمل به واجبات و ترك محرمات نباشد.

جلوه مهر و محبت حضرت رب العالمين در تكاليف و دستورات گاه به وضوح براي انسان مشخص است و مومن آن را كاملاً لمس و مشاهده مي كند و گاه به خاطر قلت علم و يا ضعف عقل و يا هزاران نكته‌ باريك تر از مو، قدرت تشخيص اين همه مهرورزي را ندارد كه درك نكردن يا نرسيدن و يا … دليل بر نبودن نيست، همانگونه كه پيشينيان ما به بسياري از نكات ظريف ديني و اخلاقي كه پرده از حقايق آن به خاطر پيشرفت علم و عوض شدن شيوه تفكر و دلائل متعدد ديگر برداشته شده است نرسيدند و امروز گوشه اي از آن حجاب از دنياي مهر و محبت قادر متعال برداشته شده است و مشاهده مي شود كه چه منافع كثيري در عمل به آن دستور خاص و يا ترك عمل ديگري وجود داشته است كه نمونه هاي زيادي از آن در گفتارها و كتاب ها و مجلات و مقالات علمي به چشم مي خورد.

روايات گهربار ائمه اطهار (علیها سلام) پيرامون احكام كه از طريق روايات و احاديث آن ذوات مقدس و زحمات طاقت فرساي عالمان رباني تبديل به كتب اصيل و منابع غني شيعه شده است، خود گواه اين مطلب است كه به گوشه اي از آنها نسبت به برخي از ابواب فقهي همچون حدود قصاص اشاره مي شود.

اجراي حدود الهي كه از ضروريات دين و از واجبات مورد تأكيد شرعي است لطايفي از مهر و محبت حضرت حق در خود نهفته دارد كه مي توان به موارد زير اشاره نمود:

الف) برداشته شدن حد از مجنون و جاهل

ب) برداشته شدن حد از توبه كننده واقعي

ج) كراهت ديدن كسي كه حد بر او جاري مي شود .

د) كنار گذاشتن حد در حالت شبهه

ه) شرايط اجراي حد

مثلا حد خورده نمي تواند حد را جاري نمايد . در حد براي زنا اجراي حد با شرايط ويژه است مثلاً نوع سنگ ريزه هايي كه در حد به كار مي رود ، كيفيت قرار دادن گناهكار در حفره ، شيوه سنگ زدن كه به صورت او اصابت نكند و … شيوه اثبات گناه براي اجراي حد كه شهادت چهار شاهد با شرايط خاص نسبت به كيفيت وقوع گناه است .

ز) برداشته شدن غسل ميت از كسي كه حد خورده

اين چه مهر و محبت شگفت آوري است كه حضرت حق بر گنا هكاري كه به واسطه ي اجراي حد الهي سختيهاي بسيار دشواري را تحمل نموده است ،‌ بر او مي نمايد كه حتي نياز به غسل نيز نخواهد داشت و همان اجراي حد ، غسل او و پاك كننده او از خبائث و زشتيها و آلودگي هاست.

آري ؛ چهره واقعي دين مبين اسلام و تعاليم انسان ساز فرهنگ ناب ائمه هدي (عليه السلام) دريايي از عطوفت و مهرباني و مهر و محبت است .

3-  نماز زمينه ساز مهر و محبت

اگر به پيكره نماز كه تركيبي از تكبيره الاحرام و حمد و سوره و ركوع و سجود و تشهد است ، دقت كنيم مي يابيم كه تك تك كلمات و صورت و سيرت و ملك و ملكوتش زمينه ساز مهر و محبت و عشق و عاطفه است .

و به سخني ديگر اين كه ، خود نماز براي نمازگزار با معرفت ، گفتگوي عاشق با معشوق و حبيب با محبوب است و به همين خاطر پيامبر اسلام (صلي الله عليه و اله) از نماز تعبير به نور ديده كرده است .

راستي چه زيباست لحظه اي كه معشوق ، عاشق را مي پذيرد و به او اجازه سخن گفتن و راز و نياز عاشقانه مي دهد و چه رابطه عجيبي ميان عاشق و معشوق است كه معشوق با شيفتگي تمام دوست دارد با عاشق سخن بگويد و عاشق علاقه دارد با معشوق راز و نياز كند .

اگر محور گفتار ميان عاشق و معشوق عبادتي چون نماز باشد آن هم محوري به معنويت نماز و اين محور سبب حضور عاشق در محضر معشوق گردد و مقدماتي چون طهارت ظاهر و باطن اين محور را بدرقه كند و حقيقتي چون قبله براي ايستادن در حضور معشوق به  عاشق  جهت دهد، عاشق در فضاي اين عبادت و رابطه معنوي به ثناي معشوق و حمد و سپاس او برخيزد و از برجسته ترين اوصاف او سخن به ميان آورد و زيباترين و پرمنفعت ترين درخواست ها را از معشوق بنمايد، براي عاشق در دنيا و آخرت از نظر تصفيه ي باطن و تجليات قلبي و ظهور كمالات و كرامات و تحقق اجر و پاداش و رخ نشان دادن فيوضات ، چه اتفاقي خواهد افتاد ؟

آيا كسي غير از معشوق مي داند كه از اين حضور و رابطه و از اين راز و نياز عاشقانه و از اين دعاهايي كه در اين عبادت ، استجابتش قطعي است چه ره آوردي از جانب معشوق نصيب عاشق مي شود ؟

4- مساجد

بي شك مساجد كه محل عبادت و بندگي حضرت حق و سجده گاه اولياي الهي در برابر باري تعالي و جايگاه ابراز نياز به درگاه خالق بي نياز و محل به جاي آوردن عمود دين يعني نماز است از ويژگي هاي خاصي برخوردار است كه مي تواند كانون مهر و محبت و مهرورزي نمازگزاران و مؤمنان به يكديگر از جنبه هاي مختلف مادي و معنوي باشد .

مسجد جايگاه و اهميت ويژه در فرهنگ اسلامي دارد و از ديدگاه پيامبر با كرامت اسلام (صلي الله عليه و اله) حساسيت ويژه اي دارد لذا پيامبر اسلام در راه هجرتش از مكه به مدينه هنگامي كه وارد منطقه قبا كه قريه اي نزديك مدينه بود شدند ، قطعه زميني را براي ساختن مسجد به هدف  عبادت و بندگي خود در آ‌ن فضاي نوراني براي آشنايي و نزديك شدن مسلمانان به يكديگر و اهتمام به امورشان انتخاب كردند و شخصاً به بناي مسجد و كار بنايي و بناسازي آن اقدام نمودند و مردم مسلمان منطقه را به عبادت دسته جمعي و رسيدگي به امور يكديگر در آن فضاي معنوي تشويق و ترغيب كردند .

اميرالمؤمنين مسجد را در روايتي به عنوان كانوني كه هشت نوع منفعت و سود به انسان مي رساند معرفي كردند :

كسي كه به مسجد رفت و آ‌مد دارد به يكي از هشت حقيقت مي رسد : يافتن برادر ديني در راه خدا كه از او سود معنوي و بهره الهي نصيبش مي شود ، يا دانشي جديد و تازه ، يا آيه اي استوار و محكم ، يا مهر و رحمتي قابل انتظار ، يا سخني كه او را از گمراهي و ضلالت برگرداند ، يا شنيدن حقيقتي كه او را به سوي راه خدا راهنمايي نمايد ، يا گناهي را از ترس خدا يا شرم از او ترك كند .

قطع رابطه با مسجد در حقيقت به معناي قطع رابطه با اين هشت منفعت و قطع رابطه با مؤمنان و كناره گيري از يك سلسله واقعيات مفيد و محروم ماندن از آشنايي با دوستان خدا و كمك به آنان و دور ماندن از پاداش هاي عظيم حضرت حق است .

امام صادق عليه السلام در حديثي گهربار در رابطه با ترك كردن مساجد و خلوت گذاردن آن ها مي فرمايند : مساجد به خداي متعال از همسايگاني كه در آن ها  حاضر نمي شوند شكايت كردند  ، خداي عزوجل به مساجد وحي فرمود : به عزت و جلالم سوگند ! يك نماز آنان ر ا نمي پذيرم و عدالتي را از آنان در ميان مردم آشكار نمي كنم و به مهر و رحمتم نمي رسند و در بهشتم مجاور من نمي شوند .

مسلماناني كه به مساجد رفت و آمد دارند ، به خاطر عبادت دسته جمعي ، ذكر خدا ، قرائت  قرآن ، خواندن دعا ، شنيدن موعظه ، توبه از گناه ، گريه براي حق و براي اهل بيت عليه السلام ، شركت در كار خير ؛ با روحي با صفا ، رواني پاك ، قلبي رقيق ، بدني فعال و پركار جهت پرداختن به كارهاي مثبت و نيتي خالص و پاك پيدا مي كنند و در حقيقت تبديل به منبعي از خير و بركت مي شوند و وجودشان به صورت كليدي براي حل مشكلات مردم در مي آيد و همگان از مهر و محبت و  عشق و دوستي شان بهره مند مي گردند.[92]

5-خانواده

انسان تشنه محبت است و دوست دارد كه دوست بدارد و دوست داشته شود انگيزه ي بسياري از فعاليتهاي انسانها همين دوست داشتن و مقبول واقع شدن مي باشد و اين انگيزه قادر خواهد بود كارهاي سخت و طاقت فرسا ، آسان جلوه نمايد .

اين ميل به دوست داشتن چنان قوي و نيرومند است كه اگر كسي متوجه شود كه در اجتماع او را دوست نمي دارند ، جهان با همه وسعتش بر او تنگ خواهد شد و يأس و نااميدي سراسر وجود او را فراگرفته و حتي ميل به ادامه مسير را از او مي گيرد ، يكي از جاهايي كه به اين ميل پاسخ گفته مي شود كانون خانواده است ، البته خانواده اي كه اساس و پايه اش بر مبناي محبت باشد .

زن و شوهر بيش از ديگران ، انتظار محبت دارند و يكي از اهداف از ازدواج هم همين محبت  خواهي و انس و آرامش طلبي است .

خداوند در قرآن عامل اصلي قرار دادن زوجيت در بين انسانها را براي رسيدن به آرامش قرار داده است و فرموده: جعل بينكم موده و رحمه و …

«و من اياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا اليها و جعل بينكم موده و رحمه ان في ذلك لايات لقوم يتفكرون» «و از نشانه هاي او اينكه همسراني از جنس خودتان براي شما آفريد تا در كنار آنان آرامش بيابيد و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد ، در اين نشانه  هايي است براي گروهی كه تفكر مي كنند»[93]

كودكان الفباي محبت را از درون  خانه و از رفتار پدر و مادر مي آموزند و اين محبت كه در عمق جان فرزندان نفوذ مي كند سرمايه اي براي بهتر زيستن آنها است . محبت و مهر مادر در جسم و روان كودك تأثير مي بخشد و سبب استحكام روابط خانوادگي مي شود و كودكي كه در محيطي پر مهر و محبت رشد و نمو نموده است علاوه بر اينكه سلامت رواني او تأمين مي شود ، مي آموزد كه  چگونه به ديگران محبت بورزد و روابط اجتماعي او براساس عشق و علاقه و احترام پايه ريزي مي شود .

خانواده ، زيباترين كانون تجلي عشق الهي است كه در سايه سار آن مي توان بهترين جلوه هاي محبت و عظمت خداوندي را نظاره گر بود و مرغ دل را به حريم كبريایيش  رهنمون داشت .

 

 

 

 

 

 

فصل چهارم

 

نشانه هاي عشق و محبت

 

 

 

 

نشانه هاي عشق و محبت

براي شناخت هر چيز كافي است يا خود آن را ببينيم و يا آثار و نشانه هاي آ‌ن را دريابيم . مسائل مادي با حواس ظاهري قابل شناخت هستند ولي امور غير مادي و به عبارت ديگر غير محسوسات را نمي توان با حواس ظاهري درك كرد و ديد و از آنجايي كه نديدن دليل بر نبودن نيست پس بايد با بررسي آثار و نشانه هايش به وجود و يا عدم وجود آنها پي برد .

محبت نيز از امور مادي نيست بلكه حالتي دروني است كه فقط از آثار و نشانه هايش مي توان به وجود  آن پي برد . بسياري از آيات و روايات نشانه هاي حب انسان به خدا و خدا به انسان و انسان به رهبران الهي و … را بيان نموده اند كه بوسيله ي آنها و با تعمق در محتواي آنها می توان محبت واقعي را از ادعاي صرف بازشناخت كه بالا جمال  به آنها اشاره خواهيم نمود.

1-نشانه هاي محبت انسان به خداوند

خداوند در قرآ‌ن كريم مي فرمايد :«يا ايها الذين امنوا من یرتد بين برقدمنكم عن دينه فسوف ياتي الله بقوم يحبهم و يحبونه اذله علي المؤمنين اعزه علي الكافرين يجاهدون في سبيل الله و لا يخافون لومه لائم ذلك فضل الله يوتيه من يشاء و الله واسع عليم»[94] ای كساني كه ايمان آورده ايد ، هرگاه از دين خود برگرديد به زودي خداوند قومي را خواهد آورد كه آنان را دوست دارد و آنان نيز عاشق خدايند . در برابر مردم مؤمن متواضع و خاكسارند و در برابر كافران مقدر و مسلط . در جهاد شركت مي كنند و از ملامت ملامت كنندگان باكي ندارند . اين فضل خداست كه به هركس بخواهد عنايت مي كند . خداوند داراي رحمت وسيع و داناست .

در اين آيه 4 خصوصيت از محبين خداوند را بيان نموده است .

در برابر مؤمنين متواضع هستند
يعني هرگاه ما كسي را دوست داشته باشيم چيزهايي را نيز كه به محبوب وابسته است دوست داريم زيرا ما را به ياد محبوب مي اندازد چنانچه امام پنجم از رسول الله (صلي الله عليه و آله) نقل فرمودند : «ود المؤمن في الله من اعظم شعب ايمان الا و من احب في الله و ابغض في الله ، فهو من اصفياء الله» [95]دوستي مؤمن با مؤمن از بزرگترين شعبه هاي ايمان است . همانا هركس براي خدا دوستي كند و براي خدا دشمني كند و براي خدا ببخشد و براي خدا دريغ كند ، از برگزيدگان خداست .

2-1-در برابر كافران مقتدر و مسلط

… اعزه علي الكافرين … به كافران مقتدر و مسلط هستند .

آنان به خوبي مي دانند كه خداوند براي كافران بر مؤمنين راه تسلطي نگذاشته است «ولن يجعل الله للكافرين علي المؤمنين سبيلا»[96] . و هر چه برتري و بزرگي است براي خداوند و پس از آن اهل ايمان است نه كافرين .

3-1-جهادگران در راه خدا

… يجاهدون في سبيل الله …

4-1-نترسیدن از سرزنش ملامت کنندگان

  … ولايخافون لومه لائم …

5-1-ترجيح خداوند بر همه ي محبوب هاي ديگر

اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «كيف يدعي حب الله من سكن قلبه حب الدنيا»[97]  چگونه مدعي دوستي خداوند است ،‌كسي كه دوستي دنيا را در قلبش سكونت  داده است .

6-1-دوست داشتن ذكر و ياد خداوند

رسول گرامي اسلام مي فرمايند «من احب شيئاً اكثر ذكره»[98] كسي كه چيزي را دوست بدارد از آن زياد ياد مي كند .

7-1-حريص بودن بر خلوت و مناجات با او

امام صادق عليه السلام مي فرمايند «فيما اوحي الله تعالي الي موسي : كذب من زعم انه يحبني ، فازا جنه اليل نام عني ، اليس كل محبت يحب خلوه حبيبه»[99] خداوند به موسي بن عمران وحي كرد كه دروغ مي گويد كسي كه مي پندارد مرا دوست دارد و حال آنكه وقتي شب فرا رسد پهلو بر بستر غفلت نهد آيا چنين نيست كه دوست ، خلوت با دوست را دوست دارد ؟

8-1-مطيع خدا و رسولش در همه امور باشد

«قل ان كنتم تحبون الله فاتبعوني يحببكم الله»[100] بگو اگر خداوند را دوست داريد پس مرا اطاعت كنيد تا خدا شما را دوست بدارد .

گفته شد اطاعت فرع بر محبت است يعني بهترين راه شناخت محبت مطيع بودن شخص مي باشد .

9-1-دينداري

حضرت امام صادق عليه السلام فرمودند:«هل الدين الا الحب»[101] آيا دين چيزي جز دينداري است؟

10-1-تحمل مصائب

در روايت آمده است مردي به رسول خدا عرضه داشت :«يا رسول الله اني احبك فقال استعد للفقر ،‌فقال اني احب الله ، فقال : استعد للبلاء»[102]

11-1-دوست داشتن اهل بيت

در زيارت جامعه كبيره مي خوانيم : من احبكم فقد احب الله

البته نشانه  هاي دوستي خداوند بسيار بيشتر از اين مواردي است كه نام برده شده است كه مجالي بيشتر از اين را مي طلبد كه براي اطلاع بيشتر مي توان به گفتار رسول خدا در حديث معراج ذکر شده در جلد 77 بحار الانوار اشاره نمود .

2-نشانه هاي محبت خداوند به انسان

2-1-وجود نعمت هاي فراوان

شايد واضح ترين نشانه ي محبت خداوند به انسان وجود اين همه نعمت و مسخر كردن زمين و دريا و خورشيد و ماه و … براي بهره گيري انسانها از آن ها باشد .

«فانظروا الي اثار رحمت الله ..[103].  پس با تأمل به آثار رحمت خدا بنگر …

2-2-دوستي ديگران (محبوب شدن بنده نزد ديگران)

خداوند فرموده است : « ان الذين امنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودا»[104] قطعاً كساني كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خداوند  رحمان براي آنها محبتي شديد (در دل ديگران ) قرار مي دهد .

3-2فرستادن قرآن

«… هذا بصائر من ربكم و هدي و رحمه لقوم يومنون» [105]

حضرت علي عليه السلام نشانه هاي دوستي خداوند را اينگونه بيان مي دارد و مي فرمايد :  «هرگاه خداوند بنده اي را دوست بدارد ،عبادت واقعي را به دل او مي اندازد ،او را به آرامش و بردباري آراسته گرداند ، صداقت و راستگويي را به دل او افكند، مايه كمال او را به خودش الهام فرمايد و به وي توفيق طاعت خويش دهد ، او را با عبرتها اندرز دهد، مال و دارايي را منفور او گرداند  و آرزوهايش را كوتاه كند ،قلبي سليم و خويي خوش و معتدل به او روزي فرمايد ،او را مبتلا مي گرداند و چون او را بسيار دوست بدارد او را از آن خود كند» [106]

3-نشانه هاي دوستي پيامبر و اهل بيت

1-3-بلا و سختي

مردي نزد امام باقر عليه السلام آمد و عرض كرد : به خدا سوگند من شما خاندان را دوست دارم ، ايشان فرمودند سوگند به خدا كه بلا و سختي به سوي ما  و پيروان ما شتابنده تر مي آيد تا حركت سيلاب در دره و سپس به شما مي رسد ، و آسايش و رفا ه نيز از ما آغاز مي شود و سپس به شما مي رسد . [107]

2-3-اطاعت از خدا و رسول

«امام باقر عليه السلام به جابر فرمود : اي جابر اسلام مرا به شيعيانم برسان و به آنها بگو كه ميان ما و خداي عزوجل هيچ خويشاوندي نيست و كسي مقرب خدا نشود جز با فرمانبرداري از او ، كسي كه خدا را نافرماني كند محبت ما سودش نرساند .» [108]

و امام علي عليه السلام نيز فرمودند : «من و پيامبر خدا و خاندان و نوادگان من در لب حوض كوثر هستيم، پس هر كه خواهان محبت ماست بايد گفته ما را بپذيرد و به كرده ما رفتار كند» [109]

3-3-ترجيح دوستي پيامبر و خاندانش بر ديگران

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمودند : «هيچ يك از شما ايمان ندارد مگر آن گاه كه مرا از فرزند و پدر خود و از همه مردمان ديگر بيشتر دوست داشته باشد و هيچ يك از شما ايمان ندارد مگر آنگاه كه مرا از خودش بيشتر دوست داشته باشد و خانواده مرا از خانواده خودش و خاندان مرا از خاندان خودش و نسل مرا از نسل خودش» [110]

 

 

 

 

 

 

 

فصل پنجم

 

عوامل مؤثر در محبت

 

 

 

 

عوامل مؤثر در محبت

1-خداوند

«اساس آفرينش جهان ، عشق خداوند به جمال و جلوه ي خويش ا ست زيرا حب ذات يكي از اسباب عشق است . خداوند نيز به عنوان برترين موجود ، به دليل عشق  به ذات و جلوه ي جمالش ، جهان را پديد آ‌ورد .

«كنت كنزاً مخفياً فاحببت ان اعرف فخلفت الخلق لكي اعرف»[111] ؛ «من گنج پنهاني بودم كه دوست داشتم شناخته شوم ، پس آفريدگان را آفريدم تا شناخته شوم»

بنابراين نخستين كسي كه عشق ورزيد ، خداي متعال بود . او براساس همين عشق به خويش است كه مخلوقاتش را نيز دوست دارد .

«چنانكه مبدأ عالم خداوند متعال است ، مبدأ عشق نيز او است . عشق نيز مانند وجود ، از ذات حق به عالم سرايت كرده است ، عشق انسان زاييده عشق خدا است»[112]

2-ايمان و عمل صالح

خداوند در سوره ي طه ايجاد محبت را به خود نسبت داده خطاب به حضرت موسي مي فرمايد : «والقيت عليك محبه مني»[113]  و من محبتي از خودم بر تو افكندم.

و در آيه 96 سوره ي مريم شرايط ايجاد آن محبت را ذكر مي كند و دو عامل ايمان و عمل صالح را براي ايجاد محبت در قلوب مردم برمي شمرد . ايمان به عنوان عاملي دروني و عمل صالح به عنوان عاملي بيروني در ايجاد محبت مؤثر است .

«ايمان و عمل صالح بازتابي دارد به وسعت عالم هستي و شعاع محبوبيت حاصل از آن ، تمام پهنه ي آفرينش را فرا مي گيرد ، ذات پاك خداوند چنين كساني را دوست دارد ، نزد همه ي اهل آسمان محبوبند ، و اين محبت در قلوب انسانهايي كه در زمين هستند پرتو افكن مي شود»[114]

در حديثي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آمده : «ان الله اذا احب عبدأ دعا جبرئيل ، فقال : يا جبرئيل ! اني احب فلاناً فاحبه قال فيحبه جبرئيل ثم ينادي في اهل السماء ان الله يحب فلاناً فاحبوه ، قال : فيحبه اهل السماء ثم يوضع له القبول في الارض»[115]  هنگامي كه خداوند كسي از بندگانش را دوست دارد ، به فرشته ي بزرگش جبرئيل مي گويد : من فلان كس را دوست دارم او را دوست بدار ، جبرئيل او را دوست خواهد داشت ،  سپس در آسمانها ندا مي دهد كه «اي اهل آسمان خداوند فلان كس را دوست دارد او را دوست داريد و به دنبال آن ، همه ي اهل آسمان او را دوست مي دارند سپس پذيرش اين محبت در زمين منعكس مي شود .

ايمان به خداوند و توجه به صفات والاي او همچون رازق و عليم و حكيم و صبور ، شكور ، غفار و … سبب خواهد شد كه قلب انسان رقيق شود و مزين به صفات خداوندي شود و قلبش مملو از  مهر و محبت مي شود و فردي كه چنين صفاتي در او راه يافت ابتدا خدا را دوست خواهد داشت و سپس هر آنچه متعلق و وابسته به اوست و عملش نيكو مي گردد و آثار شگفت اين اعمال در پاكي و طهارت ظاهر و باطن او نقش مي بندد و سبب صفاي روح و روان او خواهد شد و هر چه قلب صاف تر و زلال تر آيينه بهتري خواهد بود براي انعكاس نور و عشق خداوندي و پرتو  اين نور ابتدا سراسر وجود او را فراگرفته و سپس به ديگران نيز خواهد رسيد .

3-همنشينان شايسته

در ايجاد و تداوم و حفظ ايمان و عمل صالح چيزي مهمتر از وجود همنشيني خوب نيست كه او را به ياد خدا بيندازد و شعله ي عشق و محبت را در دل شخص زنده نگه دارد .

اگر كسي همنشيني انتخاب نمايد كه وجودش مالامال از عشق خداوند باشد او را در راه رسيدن به محبوب ياري خواهد نمود حال آنكه دوستي و همنشيني با افرادي كه وجود سرد و خالي از مهر و محبت به خداوند دار ند نه تنها انسان را به عشق حقيقي رهنمون نمي سازند بلكه او را به ورطه هلاكت مي كشاند .

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله  :  «حواريون عيسي عليه السلام عرض كردند : يا روح الله  پس با چه كسي همنشن شويم ؟ فرمود : با آن كه ديدنش شما را به ياد خدا اندازد و گفتارش بر دا نش شما بيفزايد و كردارش شما را به آخرت تشويق كند»[116]

امام سجاد عليه السلام فرمودند : «مجالس پاكان فراخوان به سوي صلاح و پاكي است» [117]

امام علي عليه السلام فرمودند : «با پاكدامنان و فرزانگان بنشين و با آنان زياد بحث و گفتگو كن ، زيرا اگر نادان باشي تو را دانش آموزند و اگر دانا باشي بردانشت افزوده شود .» [118]

 

 

 

 

فصل ششم

 

آثار و كاركرد محبت

 

 

 

 

آثار و كاركرد محبت

هر كدام از اعمال انسان چه ظاهري و چه باطني داراي عكس العمل دنيايي و آخرتي مي باشد  اگر اعمال انسان مثبت باشند عكس العمل آن نيز مثبت خواهد بود و اگر منفي باشد عكس العمل آن نيز منفي خواهد بود مگر اينكه پس از عمل زشت و منفي توبه نمايد و به وسيله ي حسنات اثر آنرا پاك كند .

محبت نيز يكي از حالات رواني انسان مي باشد كه اگر جهت آن صحيح باشد داراي آثار بس نيكو است و اگر در خلاف جهت حق و حقيقت باشد آثار منفي آن دامنگير خود انسان و حتي جامعه خواهد شد در آيات و روايات و كتب اخلاقي آثاري را براي محبت ذكر كرده اند كه به مهمترين آنها اشاره خواهيم نمود .

1-اثر تربيتي

محبت نيرويي است كه انسان را به مشابهت مي كشاند قدرت اين نيرو تا جايي است كه براي شناخت هر فرد مي توان به دوستان او استناد نمود و خصوصياتي را كه دوستانش دارند در او نيز يافت .

حال هر چقدر محبوب داراي صفات والاتر و بهتري باشد به تبع آن محب نيز داراي آن صفات شده و زودتر فضايل اخلاقي در وجود او شكل مي گيرد به همين دليل به عشق به خداوند و در دل پروراندن محبت اولياي الهي تأكيد شده است ، تا از اين رهگذر شخص متخلق به اخلاق الهي گردد .

اسلام دين محبت است و خداوند پيامبر گرامي اسلام را «رحمه للعالمين» خوانده است . كافي است كه تاريخ را ورق زده تا ميزان محبت حضرت رسول صلي الله عليه و اله را به مردم دريابيم و ببينيم كه چه اندازه از دوست و حتي دشمنان پيامبر و ائمه اطهار عليهم السلام از محبت آنان سيراب شده و در پرتو اين مهرورزي در مسير هدايت گام برداشته اند .

حضرت ابراهيم (عليه السلام) در مواجحه با مشركان حد وسط برهان خود را محبت قرار داد و براي دعوت آنان به يكتاپرستي اين چنين استدلال نمود: «فلما جن عليه اليل رءا كوكبا قال هذا ربي فلما افل قال لااحب الافلین»[119] هنگامي كه تاريكي شب او را فرا گرفت ، ستاره اي ديد ، گفت  : اين پروردگار من است . پس چون غروب كرد ، گفت : من غروب كنندگان را دوست ندارم .

حضرت ابراهيم براي تربيت و رشد آنان و هدايت آنان به توحيد اشاره داشت كه اني لا احب الافلین يعني هر آنچه «افل» و از دست رفتني است شايسته دوستي نيست و اين محبت كاذب است و اثر محبت حقيقي را نخواهد داشت .

محبتي سبب رشد و تعالي انسان مي شود كه عاقلانه باشد و محبتي كه دچار آفت افراط و تفريط شده باشد و يا از مسير اصلي اش خارج شده باشد هيچگاه قادر نخواهد بود كه انسان را به سر منزل مقصود راهنمايي كند.

2-خروج از خودپرستي

عشق سبب خواهد شد كه انسان از لاك خودپرستي خارج شده و توجه انسان را به ديگري معطوف مي دارد . البته خارج شدن از خودپرستي ، به معناي از بين بردن حب ذات نيست زيرا خداوند هيچ چيزي را بيهوده در وجود آدمي قرار نداده است . بلكه بايد آن را در مسير صحيح قرار داد و از آن استفاده نمود و هرگاه دايره ي وجودي انسان به ديگري گسترش يافت قدرت او افزونتر و وسعت روحش بيشتر مي شود .

در پي عشق و محبت به ديگري انسان از دايره ي  تنگ خودبيني خارج شده و متوجه دنياي خارج از وجود خويش مي شود و چون فقط خود را نمي بيند از تكبر دور مي شود و براي حفظ دوستانش حسد و بدخواهي و بخل را از وجودش بيرون مي كند و به اين وسيله داراي صفات و سجاياي اخلاقي مي شود .

3-رونق و تكامل اجتماع

«نيروي محبت از نظر اجتماعي نيروي عظيم و مؤثري است . بهترين اجتماعها آن است كه با نيروي محبت اداره شود ، محبت زعيم و زمامدار به مردم و محبت و ارادت مردم به زعيم و زمامدار .

علاقه و محبت زمامدار عامل بزرگي است براي ثبات و ادامه حيات حكومت ، و تا عامل محبت نباشد رهبر نمي تواند و يا بسيار دشوار است كه اجتماعي را رهبري كند .

مردم آنگاه قانوني خواهند بود كه از زمامدارشان علاقه ببينند و آن علاقه هاست كه مردم را به پيروي و اطاعت مي كشاند . قرآن خطاب به پيامبر مي كند كه اي پيغمبر ! نيروي بزرگي را براي نفوذ در مردم و اجتماع در دست داري .

«فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظاً غليظ القلب لا نفضوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاور هم في الامر» [120]

در اينجا علت گرايش مردم به پيغمبر اكرم را علاقه و مهري دانسته كه نبي اكرم نسبت به آنان مبذول مي داشت . باز دستور مي دهد كه ببخششان و برايشان استغفار كن و با آنان مشورت نما . اينها همه از آثار و محبت و دوستي است ، همچنان كه وفق و حلم و تحمل ، همه از شئون محبت و ا حسان اند»[121]

4-جلب فيوضات الهي

در اخبار “حضرت داود عليه السلام” در رابطه با محبت و عشق الهي آمده است . «اي داود ! به زمينيان برسان من دوستدار كسي هستم كه دوستدار من است و همنشين كسي هستم كه همنشين من است و مونس كسي هستم كه به ذكر من انس دارد و يار كسي هستم كه يار من است و انتخاب كننده كسي هستم كه انتخاب كننده من است و فرمانبردار كسي هستم كه فرمانبر من است ، كسي مرا به  صدق و حقيقت دوست ندارد مگر اينكه او را براي خود مي پذيرم و چنان به او محبت مي ورزم كه احدي از خلق خود را برآن پيشي نمي دهم ، كسي مرا به حق بخواهد ، مي يابد و كسي كه غير مرا بخواهد مرا نمي يابد ، اي اهل زمين آنچه بر آن از غرور دنيايي هستيد ، دور اندازيد و به سوي كرامت و مصاحبت و همنشيني من آييد ، با من انس بگيريد تا با شما انس بگيرم و به سوي محبت و دوستي شما بشتابم كه من طينت عاشقانم را از طينت ابراهيم خليلم و موساي كليمم و محمد برگزيده ي خود آفريدم ، من دلهاي مشتاقان را از نور خود آفريدم و به وسيله ي  جلالتم آنها را نعمت بخشيدم » [122]

«محبت سبب جذب فيوضات الهيه به سوي انسان است و در رأس همه ي فيوضات ايمان است كه انسان را به خير دنيا و آخرت مي رساند و از خزي و خواري و كيفر و عذاب در دنيا و آ‌خرت حفظ مي نمايد»‌[123]

 

 

 

 

 

 

 

فصل هفتم

 

آفات محبت

 

 

 

 

آفات محبت

خداوند انسان را آفريد و در او تمايلات گوناگوني قرار داد يكي از آن ها ميل به محبت مي باشد . انسان دوست دارد كه هم محبوب واقع شود و هم از اينكه به ديگران محبت كند احساس شادماني مي كند و نشاطي از آن درونش حاصل مي شود . البته اين ميل دروني انسان نيز مانند اميال ديگر بايد در جهت صحيح قرار بگيرد و از انحراف در امان بماند زيرا آثار شگرفي كه براي محبت ذكر نموده اند فقط زماني براي انسان حاصل مي شود كه دچار آفت نشود .

اين انحراف و آفت را مي توا ن از دو طريق بررسي نمود :

الف) افراط و تفريط در محبت

ب) انحراف از جهت و مسير  اصلي

1- افراط و تفريط

1-1-درباره محبت به خداوند

در مورد عشق و محبت به خداوند كه جهت افراط در آن متصور نيست زيرا گفتيم كه محبت فرع بر معرفت است و زماني مي توان گفت كه در ابراز محبت افراط شده است كه نسبت  به چيزي كه به آن محبت داريم شناخت كامل داشته باشيم حال آنكه معرفت و شناخت كامل خداوند ممكن نيست چون ما احاطه اي به وجود باريتعالي نداريم .

ولي تفريط در عشق و محبت به ذات  حق را مي توان از ميزان طاعات شناخت زيرا طاعت و بندگي فرع بر محبت است .

يعني هر چه چقدر محبت بيشتر طاعت و بندگي نيز بيشتر خواهد بود و اگر انسان در اطاعت از دستورات الهي كوتاهي نمايد ، نمايانگر كمبود عشق و محبت و در درجه بالاتر فقدان معرفت مي باشد .

2-1- در زمينه محبت به رهبران الهي

افراط در عشق و محبت نسبت به رهبران الهي را همان گونه که قرآن مي توان در انحراف در محبت يهود و نصاري نسبت به حضرت مسيح و عزير را نام برد که منجر به انحراف در عقيده شده و آنان را پسران خدا مي دانند.[124] و افراط در محبت به اهل بيت را در ديدگاه غاليان و آنان كه حضرت علي را تا مقام خداوندي بالا برده اند مشاهده نمود چنانچه حضرت علي عليه السلام در مورد اين گروه مي فرمايد .

«قال علي عليه السلام :  فسيهلك في صنفان : محب مفرط يذهب به الحب الي غير الحق و مبغض مفرط يذهب به البغض الي غيرالحق و خير الناس في حالاً النمط الاوسط فالزموه»[125]

حضرت علي عليه السلام فرمود : به زودي دو گروه نسبت به من هلاك مي گردند : دوستي كه افراط كند و به غير حق كشانده شود و دشمني كه در كينه توزي با من زياده روي كرده به راه باطل در آيد ، بهترين مردم نسبت به من ميانه رو هستند ، از آنها جدا نشويد .

قال رسول الله (صلي الله عليه و آله) : «اساس الا سلام جبنا اهل البيت » [126]

حال كه رسول خدا اساس اسلام را محبت اهل بيت قرار داده است پس كوتاهي در اين امر چيزي نيست جز شكستن اساس اسلام و دشمني با خداوند .

3-1- در زمينه محبت به ديگران

در مورد افراط در محبت نسبت به پدر و مادر و فرزند و همسر و دوستان مي توان به قرار گرفتن اين محبت در عرض محبت خداوند اشاره نمود و زماني محبت به ديگران از حالت اعتدال خارج مي شود كه محبت به آنها و اطاعت از آنها مخالف فرمان خداوند باشد و خداوند خود در آياتي از قرآن به اين امر هشدار داده است و فرموده : «و ان جاهدا ك لتشرك بي ماليس لك به علم فلا تطعهما»[127] اگر پدر و مادرت تو را به شرك دعوت كردند اطاعت مكن به فرمان خداوند را بپذير كه  «ما جعل الله لرجل من قلبين في جوفه»[128] خداوند براي كسي دو قلب (دو محبت همزمان در قلب) قرار نداده است .

افراط در محبت ورزيدن به فرزند نيز از او موجودي ، لوس و از خود راضي و ناتوان و پرتوقع بار خواهد آورد و شهيد مطهري از چنين محبتي ، محبت غير عاقلانه و بچه گانه نام مي برند .[129]

امام باقر عليه اسلام مي فرمايند :  «شر الا باء من دعاء البر الي الا فراط»  «بدترين پدران كساني هستند كه در نيكي به زياده روي گرايش يابند» [130]

«بچه اي كه از مهر و محبت محروم مانده و رأفت و عطوفت نديده است احساساتش به راه غلط مي رود ، دچار  تندخويي و خشونت  ، بدبيني و بدخواهي ، دشمني و كينه توزي ، و دهها صفات ذميمه ديگر مي گردد» [131]

عقده ي كمبود محبت يكي از عوامل جنايت برادران يوسف بود . «اذ قالو ليوسف و اخوه احب الي ابينامناً و نحن عصبه ان ابانا لفي ضلال مبين اقتلوا يوسف اوا طرحوه ارضأ يخل لكم وجه ابيكم و تكونوا من بعده قوماً صالحين»[132]

2-انحراف از جهت و مسير اصلي

اين نوع آفات محبت هايي كه به آن اشاره خواهيم نمود در مورد محبت هايي است كه يا اصلاً از اول محبت حقيقي نبوده اند كه ما در بحث هاي گذشته از آنها به عنوان محبت كاذب نام برديم مانند دوست داشتن شيطان و يا دوست داشتن كافران و طاغوت و يا ابتدا در جهت محبت حقيقي بوده و حتي سفارش هايي نيز در مورد آنها شده است و ليكن بعداً جهت آنها تغيير نموده است و از مسير اصلي خارج شده  است .

1-2- دوستي با شيطان

خداوند در قرآن مي فرمايد :  «افتتخدونه و ذريته اولياء من دوني و هم لكم عدو بئس للضالمين بدلا»[133] آيا او و فرزندانش را به جاي من اولياي خود ا نتخاب مي كنيد در حالي كه دشمن شما هستند .

شيطان و فرزندانش را به جاي خدا پذيرا شدن (دوستي و محبت آنان را به جاي دوستي و محبت خدا در دل پروراندن) بسيار بد است .

خداوند در اين آيه از دوستي شيطان نهي مي كند . راستي چه زشت است كه خداوند ر ا كه منبع خير و كمال و مهر و محبت و عطوفت است را رها كني و به جاي آن دشمن قسم خورده اي را دوست بداري كه خداوند مي فرمايد وعده و آرزوهايي مي دهد كه چيزي جز فريب براي شما نيست و عاقبت آن دوستي چيزي جز خسران آشكار نمي باشد .

2-2- دوستي با دشمنان خدا

«يا ايها الذين امنو لا تتخذوا عدوي و عدوكم اولياء تلقون اليهم بالموده و قد كفروا بما جاءكم من الحق  يخرجون  الرسول و اياكم ان تومنوا بالله ربكم ان كنتم خرجتم جهاداً في سبيلي و ابتغاء مرضاتي تسرون اليهم بالموده و انا اعلم بما اخفيتم و ما اعلنتم و من يفعله منكم فقد ضل سواء السبيل[134] »

 اي كساني كه ايمان آورده ايد ؛ دشمن من و دشمن خودتان را  دوست مگيرد! شما نسبت به آنان اظهار محبت مي كنيد ، در حالي كه آنها به آنچه از حق براي شما آمده كافر شده اند و رسول الله و شما را به خاطر ايمان به خداوندي كه پروردگار همه شماست از شهر و ديارتان بيرون مي رانند ؛ اگر شما براي جهاد در راه من و جلب خشنودي ام هجرت كرده ايد ؛ (پيوند دوستي با آنان برقرار نسازيد) شما مخفيانه با آ‌نها رابطه دوستي برقرار مي كنيد در حالي كه من به آنچه پنهان يا آشكار مي سازيد از همه داناترم . و هركس از شما چنين كاري كند ، از راه راست گمراه شده است .

در تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي نقل مي كنند كه اين آيه درباره ي شخصي به نام «حاطب» نازل شده است كه خانواده اش هنوز نزد مشركان مكه بوده است به خاطر اينكه حقي به گردن آنان داشته باشد تا خانواده اش را آزار و اذيت نكنند . قصد داشت طي نا مه اي خبر آماده شدن پيامبر براي فتح مكه را به آنان گوشزد كند كه جبرئيل اين خبر را به پيامبر رساند و پيامبر نامه را در ميان راه پس گرفت و سپس اين آيات نازل شده است و خداوند از دوستي با دشمنان خدا (مشركان و كافران) نهي نموده است و آن را گمراهي از راه راست شمرده است و مخالف دوستي و اطاعت از خداوند مي داند .[135]

3-2- دنيا دوستي

براي اينكه بدانيم دنيا دوستي در منظر قرآن و روايات چگونه است محبوب است يا مذموم ابتدا  بايد بررسي كنيم و ببينيم كه دنيايي كه از آن در آيات روايات از آن صحبت شده چيست آيا مراد از دنيا همه ي مظاهر مادي چون كوه و دشت و آب و خورشيد و حيوانات و … هر آنچه كه در آن است مي باشد و خداوند آنها را مسخر آدمي قرار داده تا از آن بهره بگيرد و يا آنچه مانند خوراك و پوشاك و مسكن و … است كه آنها را  امور دنيوي مي دانند و يا ثروت و قدرت و رياست و شهرت و … دنياست ؟

پاسخ اين است كه همه ي اين امور را مي توان دنيا ناميد . پس چگونه است كه در بسياري از آيات و روايات از حب به دنيا نكوهش شده و در حالي كه خداوند در قرآن آنها را در جايي خير مي نامد[136] و فرمان به استفاده از امور دنيوي مي دهد و مي فرمايد «قل من حرم زينه الله التي اخرج لعباده و الطيبات من الرزق»[137]

خداوند خود به اين سؤال پاسخ داده است و مي فرمايد »ولا تغر نكم الحيوه الدنيا»[138] يعني از امور دنيوي بهره بگيريد ولي مواظب باشيد كه شما را فريب ندهد و جاي خداوند در قلب شما را بگيرد زيرا خداوند دو قلب براي يك مرد قرار نداده است و نمي تواند همزمان دو چيز مستقل را دوست داشته باشد دوستي دنيا تا  زماني كه در جهت خداوند و براي رسيدن به خداوند باشد نه تنها اشكالي ندارد بلكه خداوند خود آنها را وسيله قرار داده است براي جسم مادي ما تا بتواند به حيات دنيوي خود ادامه دهد و توشه اي براي آخرت  خود برگيرد .

پس آنچه به محبت خداوند آسيب مي رساند و آفت محبت محسوب مي شود نه خود دنيا بلكه  دنيا دوستي به جاي خدا دوستي است و قرار دا دن غذا و لباس و مسكن و ثروت و شهرت و رياست و … به عنوان هدف مذموم و ناپسند است زيرا انسان را از قرار گرفتن در مسير واقعي دور مي كند و به بيراهه مي كشاند .

4-2- داشتن عقايد منحرف در مورد محبت

1-4-2- بسنده  كردن به محبت براي رسيدن به مقصد

برخي با توجه و استناد به ارزش و اهميت محبت به خداوند و اهل بيت به اين باور رسيده اند كه تنها محبت و عشق را شرط كمال مي دانند و لزومي به انجام طاعات و عبادات نمي بينند. در حالي كه  اين ادعايي بيش نيست و در حديثي كه از امام صادق (عليه السلام) نقل شده به خلاف بودن اين عقيده اشاره مي نمايد .

«الايمان لايكون الا بعمل و العمل منه و لا يثبت الايمان الا بعمل»[139]  ايمان جز با عمل وجود ندارد و عمل خود جزئي از ايمان است و ايمان در وجود انسان جز با عمل اثبات نمي شود .

و در حديث آمده : «ان الله اوحي الي داوود عليه السلام : من احب  حبيباً صدق قوله و من انس بحبيب قبل قوله و رضي فعله و من وثق بحبيب اعتمد عليه و من اشتاق الي حبيب جد في السير »

خداوند به داوود عليه السلام وحي فرمود : كسي كه دوستي را دوست دارد سخنش را تصديق مي كند و كسي كه با دوستي انس بگيرد سخنش را مي پذيرد و به آنچه او مي كند راضي و خشنود مي باشد و كسي كه به دوستي اطمينان داشته باشد به او اعتماد مي كند و كسي كه مشتاق دوستي باشد در حركت به سوي او جديت و كوشش مي كند . [140]

برخي نيز به جاي طاعت، معصيت خدا را مي كنند و گمان مي كنند كه اين معصيت ضرري به محبت نمي رساند .

امام صادق عليه السلام  مي فرمايند : «ما احب الله عزوجل من عصاه»[141] كسي كه مرتكب معصيت مي شود خداي عزوجل را دوست ندارد.

2-4-2- عدم رسيدن عذاب به محب از جانب محبوب

با توجه به مفاد برخي احاديث كه محبان اهل بيت را از عذاب مصون دانسته است ، برخي گمان كرده اند كه خداوند چون بندگانش را دوست دارد پس آنان را عذاب نمي كنند و مي گويند چگونه ممكن است خداوند محبانش را دوست بدارد ولي آنان را نيز عذاب كند .

الف) كيفر انتقام جويانه غير از تنبيه و تأديب است ، كيفرهاي تأديبي در قالب حدود و قصاص و ديات به منظور اصلاح مؤمن خطاكار در دنيا و تطهير مؤمن گناهكار از آلودگي گناهان است و عذاب و انتقام الهي مربوط به كفار و معاندان و اشقياست .

ب) آنچه در احاديث مطرح شده عذاب قيامت است ، و عذاب برزخي محبان معصيت كار ، در آن احاديث منتفي نشده است .

ج) براي محب خدا و اهل بيت پرهيز از نا خرسندي محبوب ، براي اجتناب از آنچه محبوب نمي پسندد ، يعني گناهان كفايت مي كند و محب واقعي هيچ گاه برخلاف ا مر و رضاي دوست عمل نمي كند .

د) براي محب شرمندگي از اعمال ناشايست در برابر لطف و رحمت محبوب خود بزرگترين عذاب خواهد بود .

هـ) بهشت داراي مراتبي است و مسلماً مقام و مرتبه كسي كه خدا را دوست دارد و گناه مي كند با مقام و مرتبه ي كسي كه خدا را دوست دارد و هميشه مطيع دستورات اوست متفاوت خواهد بود .

3-4-2- شيريني عذاب از جانب محبوب

برخي از دلسپردگان طريقت هاي عرفاني معتقدند كه جهنمي كه معشوق به پا كند و ما را در آن بسوزاند خوش تر از نعمتي است كه ديگران به ما دهند . پس مرحبا بر آن معصيتي كه ما را به چنين عقابي برساند .

الف) چرا گويندگان اين سخن در برابر مصائب و ناملايمات دنيوي ، كه بي شك آنها را نيز جز  حضرت دوست ايجاد نكرده است . بي قرارند و شكايت مي كنند در حالي كه عذاب اخروي بسي سخت تر از ناملايمات دنيوي است .

ب) درست است كه بهشت و جهنم هر دو قلمرو مالكيت خداوند و از آن اوست اما كدام محبي است كه همجواري با اولياء و محبوبان خدا و نشستن در جايگاه صدق ، در نزد فرمانرواي توانمند عالم هستي ، يعني محبوب و معشوق خود را رها كند و به همنشيني با دشمنان خداوند خرسند باشد . [142]

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل هشتم

 

راه تحصيل محبت

 

 

 

راه تحصيل محبت

در مباحث گذشته از ا هميت و ارزش عشق و محبت به خداوند گفتيم و اسباب و آثار آن را بيان داشتيم و فضيلت عشق و محبت خداوند روشن شد حال بايد ببينيم چگونه مي توانيم محبت خداوند را بدست آوريم و آن را در دل  جاي دهيم .

1-شناخت خداوند

ما زماني نسبت به شخصي محبت پيدا مي كنيم كه از او كمال و يا جمال و حسني سراغ داشته باشيم و خصوصيا ت ارزشمند او را بشناسيم پس براي حصول محبت خداوند راهي جز شناخت خداوند نداريم سه راه براي شناخت خداوند نام برده اند .

الف) راه عقل و استدلال فلسفي

ب) راه كشف و شهود و يا دل (عرفان)

ج) راه حس و طبيعت

در مورد راه عقل و استدلال فلسفي بايد بگوييم كه مبتني بر براهين عقلي و درك آن براهين و شناخت  مقدماتي است كه قابل درك و رسيدن براي همه نيست هر چند از اتقان و استواري محكمي  برخوردار است و راه كشف و شهود و دل يا فطرت را نيز كه در اثر مراقبت از نفس و تحمل سختيهايي حاصل مي شود كه پس از طي مراحل عرفاني  حاصل مي شود و همگاني نيست و فقط افرادي معدود به اين درجات نائل مي شوند ولي در مورد راه حس و طبيعت كه شناخت خداوند از راه حواس است به لين معنا كه از آثار و نشانه هاي موجود در طبيعت پي به خصوصيات خالق آن مي بريم كه آسانترين راه است و قابل درك و رسيدن براي همه مردم مي باشد .

هنگامي كه ما از لطف و انعام يكي از بندگان خداوند نسبت به خود اينچنين شاد مي شويم اگر دقت كنيم و بنگريم كه خداوند چه نعمت هاي بي شماري به ما ارزاني داشته است كه هيچ كس قادر نيست اين چنين نعمت هايي به ما ببخشد پس شايسته است كه بيشترين محبت را نسبت به خداوند داشته باشيم و كانون دل را به نور عشق خداوندي گرم و روشن نگه داريم خداوند خود فرموده است «فانظروا ال اثار رحمت الله …»

يعني شما هر چه نعمت در روي زمين مي بينيد نشانه ي عشق و محبت خداوند به شماست اكنون كه خداوند اينچنين به ما محبت مي ورزد شايسته است كه ما پنجره دل خود را به سمت ديگري بگشائيم و از محبت خداوند غافل باشيم ؟

2-پاكي قلب از محبت استقلالي و شديد به غير خدا

«راه ديگر تحصيل محبت و تقويت آن، پاك نمودن قلب از شواغل دنيوي و وابستگي هاي به دنيا ، و بريدن از دنيا و حركت به سوي خداست . »

و اين هم با فكر و ذكر ميسر و با اخراج محبت غير او از قلب تكميل مي شود ، زيرا قلب چون ظرفي است كه تا آب را از آن خالي نكني ظرفيت قبول سركه را ندارد و خدا در درون هيچ كس دو قلب قرار نداده .

و كمال حب آن است كه با تمام قلب خدا را دوست بداري ، زيرا تا زماني كه انسان به ديگري ملتفت باشد يك گوشه قلبش به او مشغول مي شود ، و به همان مقداري كه به غير خدا مشغول است از حب او نسبت به خدا كاسته مي شود . مگر آنكه توجه به غير خدا از اين باب باشد كه او صنع خدا و فعل خدا و يكي از مظاهر اسماء الله است ، خلاصه اينكه او را براي خدا  و در راه خدا دوست بدارد ، همچنان كه انسان ، انبياء و ائمه و اولياء الله را دوست دارد» [143]

يا منتهي قلوب المشتاقين و يا غايه امال المحبين أسالك حبك و حب من يحبك و حب كل عمل يوصل الي قربك و ا ن تجعلك ا حب الي ممن سواك

اي منتهاي قلوب مشتاقين ! واي نهايت امال محبين!از تو حبت را ، و حب آنان كه محب تو هستند و حب هر عملي كه مرا به قرب تو برساند مي خواهم . از تو مي خواهم كه خود را نزد من محبوبتر از هر چيز قرار دهي . [144]

 

 

 

نتيجه گيري

محبت اكسيري است شگفت آور كه راز آفرينش و رمز هستي است و از حب ذاتي حق تعالي نشأت گرفته و همه جوش و خروش ها ي موجود در جهان ناشي از عشقي است كه رابطه پيوند روح و مبدا و واسطه ايجاد عاشق و معشوق است .

هر كس به فراخور حال خود با محبت همراه بوده و بسياري به آن پرداخته اند اعم از عارفان ، جامعه شناسان ، و مفسران ، محدثان ، فيلسوفان و اديبان و …

كلمه حب و مشتقاتش بسيار در قرآن به كار رفته است كه به معناي دوست داشتن و اراده خير مي باشد و مودت كه مي توان آن را همان عشق در زبان فارسي ناميد دوستي شديد و مؤثر است كه در قرآن در مورد اهل بيت و دوستي ميان همسران به كار برده شده است .

در تعاليم اسلامي از عشق و محبت به خداوند و پيامبر و اهل بيت و مؤمنين به يكديگر زياد ياد شده و سفارش به ايجاد رابطه براساس مهرورزي شده است ولي با اين حال شرط ايمان را داشتن «اشد حبالله» دانسته و جهت و شدت محبت را فقط از آن خداوند است و  اگر ديگر محبت ها در عرض محبت خداوند و يا شديدتر از آن باشند نه تنها سفارش نشده بلكه نهي هم شده است و قلبي كه به غير خدا معطوف شده نمي تواند جايگاه مناسبي براي تجلي نور  خداوند باشد و چون اطاعت فرع بر محبت و محبت فرع بر معرفت است پس لازم است خداوند را بشناسيم و در پرتو اين شناخت حس كمال گرايي و جمال گرايي موجود در وجو د ما را به محبت خداوند رهنمون سازد و در پرتو اين محبت سر به خاك بندگي حضرت حق گذاريم .

الهم ارزقني حبك و حب من يحبك و حب ما يقر بني الي حبك و اجعل حبك احب الي من الماء البارد

خدايا : محبت به خودت و محبت به كسي كه عاشق توست و محبت همه اعمال و حالات و اموري كه مرا به محبت تو نزديك مي كند . روزي من قرار ده و محبت به خودت را نزد من از آب سرد محبوبتر گردان .

 

فهرست منابع

قرآن کریم

نهج البلاغه

صحیفه سجادیه
ابن فارس، احمد، معجم مقاییس الغه، قم، مرکز انتشارات حوزه علمیه قم، 1363
ابن منظور، لسان العرب، بیروت، احیاء دارالتراث العربی، 1408 ق
انصاریان، حسین، فرهنگ مهرورزی، قم، دارالعرفان، 1385
انصاریان، حسین، عرفان اسلامی، قم، المهدی، 1363
بروجردی، محمد ابراهیم، تفسیر عیاشی، تهران، جلیل، 1363
برهانی، مجتبی، سیری در معاف قرآن، قم، بیت الاحزان، 1385
حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، بروت، دار الحیاء التراٍ العربی، 1403 ق
حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، حجت، 1376
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377
دیلمی، ابولحسنف ارشاد القلوب، قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسین، 1372
راغب اصفهانی، حسن، مفردات، تهران، سبحان، 1385
ریشهری ، محمد مهدی، المحبه فی الکتاب و السنه، قم، دار الحدیث، 1421ق
سبحانی، جعفر، سیمای فرزانگان، قم، موسسه امام صادق (علیه السلام) 1383
سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری، 1370
سیاح، احمد، ترجمه المنجد، تهران، کتابفروشی اسلام، 1377
شبر، عبد الله، اخلاق، قم، حجرت، 1374
شیرازی، محمد، اسفار اربعه، قم، منشورات مصطفوی، بی تا
شهید ثانی، منیط المرید، تهران، دفتر فرهنگ اسلامی،1366
شیروانی، علی، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن، قم، دارالفکر، 1379
طباطلایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت، موسسه الاعلمی، 1397 ق
طبرسی، امین الاسلام، محمع البیان، تهران، ناصر خسرو، 1383
طبرسی، میرزا حسن نوری، مستدرک الوسائل، مکتب الاسلامیه، 1383ق
طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، طهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408ق
طوسی، نصیر الدین، شرح اشارات و تنبیهات، تهران، انتشارات کتاب، 1362
طیب، مهدی، سر حق، تهران، سفینه، 1383
غزالی، محمد، احیاء علوم دین، قم، دارالقلم، بی تا
فلسفی، محمد تقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، فرهنگ اسلامی، 1377
فیض کاشانی، محسن، المحجه البضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا
قمی، ابن بابویه، من لا یحضر الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1363
کاشفی سبزواری، کمال الدین حسین، الرساله العلیه، قم، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، 1362
کاشفی، محمد رضا، آیین مهرورزی، قم، موسسه بوستان کتاب، 1383
کاشفی، محمد رضا، عرفان و عشق، قم، دفتر نشر معارف، 1384
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1388ق
کیایی جمالی، سید رحمت، روشهای ارتباط با معصومین، قم، افق فردا 1382
گروه تحقیق و تالیف دار الصادقین، آشیانه مهر، تهران، دار الصادقین، 1385
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1364
محدثی، جواد، برکرانه شرح چهل حدیث، قم، هاجر، 1389
محمدی ریشهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دار الحدیث، 1377
مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، موسسه امام خمینی، 1376
مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران، صدرا، 1390
مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1389
مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه حضرت علی، تهران، صدرا، 1389
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1385
موسوی کاشمری، سید مهدی، پژهشی در اسراف، قم، بوستان کتاب، 1377
نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، انتشارات قائم آل محمد، 1384
 

[1] دهخدا ، علی اکبر، لغت نامه، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1377، ج 10 ، ص 15900
[2] حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، حجت، 1376،ج7،ص 367
[3] ابن منظور، لسان العرب، چاپ اول احیاء دارالتراث العربی، 1408 ه ق
[4] سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری 1370، ص 580
[5] طریحی مجمع البحرین، ص250
[6] سجادی، جعفر، همان ، ص 700
[7] معجم مقیاس اللغه
[8] راغب اصفهانی،حسن، مفردات ،تهران، سبحان، 1385، ص 103
[9] غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، قم، دار العلم، بی تا، ج4، ص 275
[10] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مولیه الاعلمی، ج1، ص 410
[11] سیاح، احمد، ترجه الغه(فرهنگ بزرگ جامع نوین)، تهران، کتابفروشی اسلام،1377، ج2، ص2158
[12] حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، حجت، 1376، ج 9، ص 665
[13] سیاح، احمد، ترجمه المنجد، تهران، کتابفروشی اسلام، 1377، ج 1، ص 137
[14] حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، حجت 1376، ج3 ، ص216
[15] غزالی ، محمد، احیاء علوم الدین، قم، دارالعلم، بی تا، ج4، ص 275
[16] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی، ج1، ص 410
[17] بقره(2) آیه 96
[18] غزالی، محمد، احیاء علوم دین، تهران، دار العلم، بی تا، ج4، ص 276
[19] مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه امام خمینی، 1376، ج 2، ص 43-61
[20] شیروانی، علی، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن، قم، دار الفکر، 1379، ص 151-152
[21] کاشفی، سبزواری، کمال الدین حسین، الرساله العلیه، قم، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، 1362، ص 150
[22] نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، قم انتشارات قائم آل محمد، 1384، ص 518
[23] مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه امام خمینی، 1376، ج 2، ص 45-46
[24] کاشفی، محمد رضا، آیین مهرورزی، قم، موسسه بوستان کتاب، 1383، ص 44-51
[25] سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری، 1370، ص 270 به نقل از اوصاف الاشراف
[26] غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، چاپ سوم، تهران، دارالعلم، بی تا، ج 4، ص279-283
[27] شیرازی، محمد صدرالدین، اسفار اربعه، قم، منشورات مصطفوی، بی تا، ج7، ص 184 رک شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری
[28] بقره(2)آیه 165، توبه(9)آیه 24، هود(11)آیه 113
[29] ریشهری ، محمد مهدی، المحبه فی الکتاب و السنه، قم، دار الحدث، 1421ق، ص199-200
[30] همان، مقالات، ج 2، ص166-176
[31] دیلمی، ابوالحسن، ارشاد و القلوب، ص 161، حدیث898
[32] شیرازی، محمد صدرالدین، اسفار اربعه،قم، انتشارات مصطفوی، بی تا ، ج7، ص 184
[33] طوسی، نصیر الدین، شرح اشارات و تنبیهات، تهران، انتشارات کتاب، 1362، ج3، نعط نهم
[34] همان
[35] مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران: صدرا، 1390 ص83-94
[36] شیرازی، محمد صدرالدین، اسفار اربعه، قم، منشورات مصطفوی، بی تا ج7، ص 186
[37] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1364 ج 74، ص 183
[38] ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین (سوره بقره آیه 222)- یجبهم و یحبونه (سوره بقره آیه 54)
[39] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، داردالکتب اسلامیه، 1364 ج3 ص291
[40] همان
[41] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1388ق، ج2، ص352. حدیث8
[42] فیض کاشانی، محسن، الحجه البیضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا، ج8. ص384
[43] محدثی، جواد، بر کرانه شرح چهل حدیث امام خمینی، قم، نشر هاجر، 1389، ص272
[44] شبر، عبد الله، اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، قم، هجرت، 1374، ص413
[45] شبر، عبد الله، اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، قم، هجرت، 1374، ص414
[46] سوره طه آیه 42 و43
[47] سوره نازعات آیه 20-17
[48] سوره نازعات آیه 24-21
[49] سوره نازعات آیه 26-25
[50] مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه آموزش و پژوهش امام خمینی، 1378 ص 363-365
[51] اعراف(7) آیه 31
[52] طبرسی، امین الاسلام، مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، 1383، ذیل سوره اعراف
[53] روم(30) آیه 45
[54] مولوی کاشمری، سید مهدی، پژوهش در اسراف، قم، موسسه بوستان کتاب، 1377، ص 47
[55] سوره احزاب آیه 4
[56] سوره مبارکه نور آیه 64
[57] سور مبارکه بقره آیه 109
[58] ر.ک کاشفی، محمد رضا، آیین مهرورزی، قم، موسسه بوستان کتاب، 1387، ص75-82
[59] توبه(9) آیه 24
[60] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1388 ق، ج3، ص191
[61] نهج البلاغه نامه35
[62] برهانی، مجتبی، سیری در معارف قرآن، قم، بیت الاحزان، 1385، ص280-281
[63] بروجردی، محمد ابراهیم، تفسیر غیاثی، تهران، جلیل، 1363 ج 2، ص 231، حدیث 32
[64] مجلسی، محمد باقر، همان ، ج 65 ص 38
[65] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1388 ق ، ج3، ص335
[66] کیائی جمالی، سید رحمت، روشهای ارتباط با معصومین، قم، افق فردا، 1382، ص 104
[67] سوره نسا آیه 80
[68] سوره توبه آیه 24
[69] سوره العمران آیه 31
[70] سوره شوری آیه 23
[71] سوره هود آیه 29
[72] کاشفی، محمد رضا، عرفا و عشق، قم، دفتر نشر معرف، 1384، ص189
[73] سبحانی، جعفر، سیمای فرزانگان، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، 1383، ص 97
[74]  احقاق الحق، ج 180
[75]  محمدي ري شهرري، محمد، ميزان الحكم، قم، دارالحديث، 1377 ح 2 ص 236
[76] . مجلسی، محمد باقر، همان
[77] . سوره منافقون (63) آيه 9
[78] . كاشفي، محمدرضا،‌آيين مهرورزي،‌قم، موسسه بوستان كتاب، 1383، ص 249
[79] . سوره آل عمران، آيه 159
[80] . شهید ثانی، منيه المريد، تهران، دفتر فرهنگ اسلامي، 1366، ص 267
[81] . نراقي، احمد، معراج السعاده، قم، انتشارات قائم آل محمد، ص 582
[82] . سوره اسراء آيه 23
[83] . سوره لقمان آيه 15-14
[84] . گروه تحقيق و تأليف دارالصادقين، آشيانه مهر، تهران، نشر دارالصادقين، 1385، ص 162
[85] . كليني، محمدبن يعقوق، اصول كافي، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1388 ق، ج 2، ص 158
[86] سوره مبارکه روم آیه 21
[87] حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، دار الاحیا و کثرات العربی، 1403 ق، ج 2 ص 23
[88] گروه تحقیق دارالصادقین، آشیانه مهر، تهران، نشر دارد الصادقین، 1385، ص41
[89] قمی، ابن بابویه، من لا یحضر الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1363، ج3، ص348
[90] حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، بیروت، دار الحیاء التراث العربی، 1403 ق ، ج 45 ص124
[91] طبرسی، میرزا حن نوری، مستدرک الوسایل، مکتبه الاسلامیه، 1383 ق، ج 16 ص 170
[92] اقتباس از کتاب فرهنگ مهرورزی استاد حسین انصاریان
[93] سوره مبارکه روم آیه 21
[94] سوره مائده آیه 54
[95] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1388ق، ج3 ص 189
[96] سوره نساء آیه 
[97] محمدی ریشهری،محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث،1377، 1405 ق، ج2، ص 288
[98] انصاریان، حسین، عرفان اسلامی، المهدی، 1363، ج 3، ص104
[99] محمدی ریشهری،محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث،1377، 1405 ق، ج2، ص 225
[100] سوره آل عمران آیه 31
[101] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، ج6 ص 20
[102] فیض کاشانی، محسن، محجه البیضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا، کتاب محبه الوثوق
[103] سوره روم آیه 50
[104] سوره مریم آیه 69
[105] سوره اعراف آیه 203
[106] محمدی ریشهری،محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث،1377، 1405 ق، ج2، آثار محبت خدا
[107] محمدی ریشهری،محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث،1377، 1405 ق، ج2، ص 366
[108] همان
[109] همان
[110] همان
[111] به نقل از مقاصد الحسنه سخاوی
[112] کاشفی، محمد رضا، عرفان و عشق، قم ، دفتر نشر معارف، 1384، ص 265
[113] سوره طه آیه 36
[114] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1385، ج13، ص 167
[115] همان به نقل از تفسیر “فی ظلال”
[116] محمدی ریشهری،محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث،1377، 1405 ق، ج2
[117] همان
[118] همان
[119] سوره انعام آیه 76
[120] سوره آل عمران آیه 159
[121] مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه حضرت علی علیه سلام، تهران، صدرا، 1389، ص61
[122] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، 67/26 باب 43 حدیث 28
[123] انصاریان، حسین، فرهنگ مهرورزی، قم، دارالعرفان، 1385، ص 267
[124] سوره توبه آیه 20
[125] نهج البلاغه، خطبه 127، ترجمه آقای دشتی
[126] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، قم، انتشارات علمیه اسلامی، 1359، ج2، ص 46
[127] سوره مبارکه لقمان آیه
[128] سوره مبارکه احزاب آیه3
[129] مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1389
[130] حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، بیروت، دار الاحیاء التراث العربیه، 1403 ق ص
[131] فلسفی، محمد تقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، فرهنگ اسلامی، 1377، ص159 از ابواب احکام و اولاد
[132] سوره یوسف آیه 8و9
[133] سوره کهف آیه 51
[134] سوره ممتحنه آیه1
[135] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامی، 1385، ج24، ص 20
[136] ان ترک خیرا الوصیه للوالدین و الاقربین (بقره آیه 180)
[137] سوره اعراف آیه 32
[138] سوره انعام آیه 30
[139] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، ج69، ص22
[140] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، ج4 ، ص40
[141] همان جلد 7 ص 15
[142] طیب، مهدی، سر حق، تهران، سفینه، 1383، ص 150
[143] شبر، عبد الله، اخلاق، ترجمه محمد رضا جباران، قم، هجرت، 1374، ص414
[144] بخشی از مناجات انجیلیه امام سجاد علیه السلام